Pesquisar neste blogue

SOBRE MIM / ABOUT MY SELF / TENTANG DIRI SAYA / KONA-BA HA'U AN.

A minha foto
Díli, Díli, Timor-Leste
Olá..., Sou Paulo S. Martins, de Ainaro, sou eis seminarista do Seminário Maior de São Pedro e São Paulo Fatumeta, Díli, Timor-Leste (Eis Frater), licenciado em Direito pela Escola de Direito da Universidade do Minho, Braga-Portugal e sou mestre em Direito Tributária pela mesma escola. Atualmente sou jurista e assessor legal num instituto público em Díli. Ora, esta página criei em 2010 com intuito partilhar pouco conhecimento que eu tenho ao público em geral e aos que têm sempre sede de ciências e informações. Os conhecimentos e as informações que opto por publicar aqui sempre estão relacionados com direito, cultura, família e poemas. Aqui vai a minha página. Portanto, agradeço imenso pelos comentários e sugestões dados para melhorar esta página. Um grande abraço. Paulo Martins

quinta-feira, 3 de novembro de 2011

Serie “Esclarecimento Eleitoral” (5) “Eleição antecipada” – Tan sa no oinsa mak bele mosu?


Serie “Esclarecimento Eleitoral” (5) “Eleição antecipada” – Tan sa no oinsa mak bele mosu?

Martinho G. da Silva Gusmão

Resultado husi eleição geral 2007 hamosu conflito boot too mosu violência. Maibe, iha fali conflito seluk ne’ebe maka’as liu mak hare husi teoria política kona ba eleição. FRETILIN la simu resultado eleição ne’ebe loke espaço luan tebes hodi partido ida ne’e la kaer ukun, maski “mais votado”. Nune’e partido histórico ne’e husu mak eleição antecipada. Tebes duni katak eleição antecipada la mosu. Maibe, ida ne’e la significa katak ita bele haluha tiha deit conceito ida ne’e. Iha teoria nia laran, eleição antecipada ne’e importante no hola parte iha processo democratização. Tan liu deit husi dalan ida ne’e mak ita bele resolve caso balun ka disputa iha distribuição kona ba cargo eletivo ruma.

Nudar ita hatene ona katak, iha principio de sufrágio nian eleição halao tuir “periódico” ida, katak, sistema tinan 5 dala ida. Maibe, bele mosu iha dalan klaran wainhira cargo político eletivo ruma mamuk (vacatura), ne’ebe haruka duni atu halao eleição molok ninia período too. Exemplo: makaer-ukun (incumbent) balun labele hakat ba oin hodi kaer ukun too ninia periode hotu; bele mos, posição ne’e mamuk tan incumbent mate; ka, sira halo crime todan (exemplo: contra constituição) hodi obriga ema tun husi nia kadunan, no razão seluk tan. Iha situação hirak ne’e, sistema la fo dalan atu halo “transferência” ba poder, maibe tem que liu husi eleição. Husi ne’e mak mosu eleição antecipada. Iha dolen Inglês mosu liafuan sira hanesan, “by-election”, “early election”, ka “special election”.

Tan sa mak iha eleição antecipada?
Baibain, modelo eleição antecipada mosu deit iha sistema single-member constituency nia laran. Sistema ida ne’e hatudu katak, região ida ka distrito ida iha ninia representante rasik. Nia bele sai candidato iha partido ida nia laran. Maibe, partido hili ema ne’e husi ninia rain rasik ka knua rasik (distrito/ região). Iha eleição, ema hili candidato ne’e. La’os hili partido. Bele dehan, partido manan tan ema ne’ebe sai candidato mak hetan confiança husi povo. Wainhira nia husik hela ninia cadeira, nune’e mosu ona eleição foun atu hetan fali deputado foun. Partido labele hatudu naran ema ida atu ba representa “distrito eleitoral” ne’e. Tem que halo eleição antecipada atu hili representante husi fatin ida ne’e kedas, no ba fatin ida ne’e deit. La’os ba território nacional tomak. Eleição antecipada ne’e mosu iha rai sira Commonwealth nian, hanesan Inglaterra no Canadá, hanesan mos Pakistan no Fransa. Iha USA mosu mos special-election atu hili Senador sira ne’ebe tur iha Congress, no hili Deputado sira tinan 2 dala ida.

Maibe, iha rai sira ne’ebe halao sistema multi-member constituencies, sei susar oituan atu hamosu eleição antecipada. Baibain, candidato sira hatoo husi partido político/ coligações iha lista ida nia laran. Husi lista ne’e nia laran mos mosu ona additional member system (lista suplente) – katak, membro sira ne’ebe sai hanesan adicional iha sistema nia laran (membro suplente). Lista tomak hatudu ona sistema representação proporcional ida. Wainhira deputado ida mak eleito ona no hetan fali knaar foun iha Governo, lalika ona halo eleição ketak ida tan iha ona suplente ne’ebe mai substitui nia.

Bele mos mosu eleição antecipada tan iha movimento anti-incumbency. Situação ida ne’e mak todan liu no susar liu. Dala ruma ninia risco político bele halo situação sai aat hotu! Anti-incumbency katak, povo nia laran nakali liu ona no labele ona simu ukun-nain sira ne’ebe kaer hela ninia ukun. Sira hakarak hamosu mudansa radical ba situação social, política, economia, seguransa no psicologica. Tan la tahan ona hare hahalok makaer-ukun ne’ebe ulun-toos (KKN), nune’e mosu movimento popular a forsa popular (people power) atu hatun tiha nia. Baibain, movimento sira hanesan ne’e la’os lidera husi política nain, maibe husi povo mesak. Maski sira la iha candidato foun, la iha programa política no la iha plano atu halo campanha eleitoral, maibe sira hakarak halo eleição antecipada.

Maibe, iha mos movimento anti-incumbency ne’ebe lao hakmatek. Hanesan iha USA, movimento ida ne’e hola dalan 2 ne’ebe la hanesan. Ida uluk (a) “in-party vote” – katak, candidato ida mak hakarak hadau fatin iha partido laran hodi husu atu eleitor/ simpatizante no militante partido nian atu hili nia. Ne’e mak hanaran primary ka caucus election. Se mak hakarak sai Senador ka Presidente, nia mak buka rasik atu manan voto iha partido laran molok hakat ba eleição lolos nian. Ne’e duni, partido loke oportunidade ba membro hotu-hotu atu sai candidato ba eleição presidencial. Wainhira candidato ne’e hetan apoio barak husi militante sira, nune’e partido sei candidata nia ba cargo presidente nian. Ida seluk (b), cross party vote, wainhira militante husi partido rasik halo movimento atu hili fali candidato husi partido seluk tan sira la iha simpatia ba membro partido rasik ka la haksolok hare sira nia ema ne’ebe iha hela incumbency (ka, ida ne’ebe sei kaer hela ukun, governo).
Estudo casuístico Timor Leste

Hanesan temi ona iha leten, eleição antecipada tama ona iha vocabulário político Timor Leste nian wainhira mosu runguranga iha 2007 nian. Maibe, ita bele hakat oituan ba kotuk atu hatudu fenomenologia política ida ne’e. Caso dahuluk (1), iha 2005 too 2006 ita hasoru crise política (balun dehan tan “crise militar”) ne’ebe todan tebes. Iha analisa oi-oin atu bele explica tan sa mak mosu crise boot sira ne’e. Ida ne’ebe interessante, katak, iha crise boot ne’e mosu kedas ona movimento “anti-incumbency”. Balun husu atu halo eleição lalais ona hodi resolve crise política ne’e. Ninia resultado, PM Dr. Mari Alkatiri resigna duni husi ninia cargo nudar Chefe do governo tan lakohi atu halo crisi ba nação sai boot liu tan. Tuir lolos, no teoricamente, iha situação ida ne’e mak ema ko’alia kona ba eleição antecipada. Maibe, Chefe do estado Kay Rala Xanana Gusmão lakohi halo eleição antecipada. Tan sa mak PR la halo ida ne’e? Ita sei hanoin hela, katak, tempo neba seidauk iha lei eleitoral no la iha recurso ne’ebe suficiente atu halo eleição lalais kedas. Maibe, ida ne’e hanesan razão pragmática.

Tuir hau nia hanoin, razão fundamental mak – ita nia sistema política la fo dalan luan. Tan sa? Tan ita nia sistema halo deit eleição ba Deputado sira iha Parlamento Nacional no ba Presidente da Republica. La iha eleição ba ema atu kaer Governo. Primeiro Ministro la kaer ukun tan nia manan eleição, maibe tan ninia partido mak manan iha eleição parlamentar. Logicamente, partido mak hatudu ninia ema atu kaer pasta iha Governo. Wainhira dehan, partido maioria (single majority) mak rende ona então bele mosu eleição antecipada. Justamente, iha crise 2005 no 2006 partido FRETILIN la nakfera iha “Uma Fukun” (la rende) laran no sira la monu. Thus, wainhira partido FRETILIN ho “Assento Maioria Parlamentar” (ka, single majority) la monu, então eleição antecipada mos la mosu.

Lia sai oinseluk ona, wainhira iha crise ida ne’e nia laran PR husu atu desolve PN. Los, la iha duni razão atu desolve PN. Iha biban seluk, PR mos la tun husi nia kadunan. Ne’e katak la iha razão atu bele hamosu eleição antecipada. Tan PN la desolve (sira metin nafatin), nune’e PR husu atu partido maioria ne’e hatudu fali ema seluk atu kaer Governo. Husi ne’e mak FRETILIN propõe Dr. Ramos Horta hodi kaer pasta nudar Chefe do governo, no hatudu Eng. Estanislau A. da Silva ho Dr. Rui M. Araujo ba kaer knaar nudar Vice-PM. Ne’e duni, eleição antecipada la mosu iha 2006, la’os deit razão pragmática maibe liu-liu razão fundamental, katak, sistema mak la fo dalan no fatin.

Caso ida seluk (2) ne’ebe hamosu liafuan eleição antecipada mak mosu iha 2007. Nudar ema hotu hatene, resultado eleição hatudu katak FRETILIN sai hanesan “partido mais votado”. Maibe, ikus mai sira la kaer ukun iha Governo. Chefe do estado foun, PR Dr. Ramos Horta hatudu fali “aliança de partidos com maioria parlamentar” (liafuan hirak ne’e mai husi Constituição artigo 85o d) & 106o) hodi kaer ukun. Ne’e mak hamosu AMP. Nudar reação ba processo ida ne’e, FRETILIN husu atu halo eleição antecipada. Iha fulan barak nia laran, liafuan eleição antecipada ne’e mosu bebeik hodi enfeita ita nia constelação política nacional. Too ikus mai, nia ida-idak lakon deit husi media comunicação ninia aparelho.

Tan sa mak la mosu eleição antecipada? Dala ida tan, iha razão kdasar lubuk ida ne’ebe ita bele kaer hodi hanoin. Uluk liu (a), AMP la nakfera husi laran (hanesan iha 2006, FRETILIN mos la nakfera), maski wainhira hahu kaer Governo sira la iha plataforma política ne’ebe claro tebes. Ba AMP, importante liu mak oinsa halo distribuição no manutenção ba poder ne’ebe sira hetan. Chave mak tau iha Uma Fukun ka PN nia liman. Ne’e duni, maski hetan critica maka’as tan failhanso barak ne’ebe mosu iha Governo AMP nia laran, maibe sira agoenta malu nafatin.

Tuir mai (b), eleição antecipada la mosu tan falta de apoio husi movimento “anti-incumbency” ne’ebe maka’as. Maski iha Díli laran IDP nakonu no sira mos hatoo protesto, maibe la suficiente atu bele mobiliza opinião publica kona ba mudansa política. Liu-liu, ema kolen ona ho conflito político, nune’e povo hein liu atu hare “ran-foun” (new-blood) atu fo took moris foun ba Estado ne’ebe moras todan hela. Ita bele hare katak, FRETILIN nudar “partido mais votado” la’os liman-moos iha crise ne’e nia laran; ema bele hare katak buka fali dirigenti foun husi partido ne’e mos seidauk bele fo garantia ba estabilidade. Nune’e, ema hanoin tan sa mak la koko took buat foun! Husi parte seluk, partido ki’ik mos lubuk ida, hanesan UNDERTIM, PUN, KOTA no PPT maski la tama iha AMP, maibe sira hili liu dalan atu defende sira nia “cadeira ki’ik” ne’ebe sira manan iha eleição nia laran. Ba sira, eleição antecipada fo risco boot liu atu lakon hotu fatin ne’ebe sira hetan ho kosar-wen no susar barak. A lias, ba partido ki’ik iha ne’ebe deit, eleição antecipada halo kolen deit.

Nune’e mos (c), iha razão seluk ne’ebe naksumik liu – katak, FRETILIN rasik hasoru hela crise internal ne’ebe seidauk resolve hotu. Paradoxalmente, iha situação ne’ebe todan ne’e partido FRETILIN rasik nakfera iha uma laran. Tan ne’e mosu kedas “cross-party vote” iha eleição geral nia laran, katak, partido nia membro no militante balun halo propaganda atu vota fali ba partido seluk! Nune’e mosu slogan boot ida: “FRETILIN Mudança vota ba CNRT”. Situação ida ne’e difícil tebes, tan halakon “assets” husi partido, halakon energia-interior husi partido rasik.

Hare tan (d), FRETILIN rasik la lori processo formação Governo AMP ne’e ba Supremo Tribunal de Justiça (STJ) ka Tribunal de Recurso atu husu parecer inconstitucionalidade (tuir arts 126o & 164o). Partido ne’e iha sira nia deputado ne’ebe naton atu foti processo hasoru decisão PR nian. Ida ne’e mak importante. Tan ida ne’e mak sai hanesan sasukat ikus liu no aas liu iha Estado de direito democrático nia laran.

Ikus liu (e), la iha analisa política ne’ebe continua fo suporta ka fomenta processo atu halo eleição antecipada. Ho liafuan seluk, ação política la hetan alimentação ka nutrição husi teoria política; bele mos dehan manifestação política la hetan insinuação husi reflexão política. Ne’e duni, propaganda política ida labele lakon ninia energia wainhira iha nafatin suporta husi pensamento político. Halo nusa ba mos, ita nia Estado labele ona taka dalan no taka matan ba papel husi pensador (analista) sira. Infelizmente, partido barak (quase hotu-hotu) seidauk valoriza ninia recurso humano ida naran “pensador político” atu halo pesquisa no desenvolve plano estratégico político.

Hanoin oan ruma ...

Iha caso seluk ne’ebe mos importante tebes. Iha crise 2008, PR Dr. Ramos Horta hetan ataque husi Major Alfredo ho ninia maluk sira. Presidente kanek todan no bele hamosu impedimento permanente. Ikus mai Presidente PN, Fernando Lasama mak sai nudar Presidente interino. Wainhira PR hetan impedimento permanente, então Presidente interino haknaar aan iha loron 90 nia laran. Liu tiha ida ne’e bele halo eleição (art 82o n. 1, 2). Hare husi teoria, ida ne’e mak hanaran eleição antecipada.

Maibe, hela problema ida: iha tempo neba PN hamosu lei kona ba “Estado de emergência e Estado de sítio”. Iha situação ida ne’e eleição antecipada bele “macet”. Tuir Constituição, Deputado sira bele halo eleição mesak hodi hatudu ema ida atu sai PR foun (art 83o). Los?
Iha tempo hanesan, mosu mos ataque hasoru PM Gusmão. Maibe, iha caso wainhira PM hetan impedimento permanente (karik), la iha eleição antecipada. Wainhira AMP hakarak “solido” nafatin, sira bele hatudu ema seluk atu kaer Governo. Hanesan uluk, wainhira PM Alkatiri resigna an, FRETILIN hatudu fali ema seluk atu kaer Governo. Iha Timor Leste, eleição antecipada la mosu lalais kedas wainhira Governo ida monu.

Ne’e duni, iha 2008 bele mosu eleicao antecipada ba PR, maibe la kona ba Governo. Tan PN hamrik metin nafatin, tan AMP no OMP la hetan ataques no la monu. PN mak sai tiha hanesan “abrigo” ka Uma Mahan ba Governo. Iha caso tomak, movimento protesto FRETILIN nian fo lição boot ba ita hotu atu hatene ita nia sistema democracia.

*) Hakerek nain, Direitor CJP Diocese de Baucau, Comissário CNE representante husi Igreja Católica; coordenador sub-comissão educação cívica (estudos no pesquisa eleitoral).

ARTIGOS ESCOLHIDOS POR EDITORES FORUM-HAKSESUK, HOJE Terça-feira, 1 de Novembro de 2011

, e foi publicado no meu sitio por motivo pessoal e para o fim pessoal (leitura de conhecimento).

Sem comentários:

Enviar um comentário

Muito obrigado

GENTE DE TIMOR (Obra Original do Paulo S. Martins)

Da ilha verde, da forma de crocodilo.
Da verdura montanhosa e da alma lutadora.
De um sangue humilhado mas não ser humilhada.


Da brisa da frescura e do aroma da verdura,
Do rio pedroso e das rasas espinhosas,
das cores arco-íris e das flores da natureza.


Ó gente de Timor...!
Das praias bonitas e das ondas manhosas,
das águas quentinhas e das bocas sorridentes.


Do coração da pomba e pele da cobra,
dos olhos da águia e pés dos crocodilos.
das mãos do campo dos pés do viagante.


Ó gente,
minha gente
gente de Timor...!
mostrai a boca e lavai os olhos,
treinai as asas e voai mais alto,
treinai os pés e chegai mais longe.


Uma Lisan Diurpu,

Uma Lisan Diurpu,
Uma lisan Diurpu, hanesan uma lisan eh Uma Knua eh Uma Lulik ka ho lian português "Casa Sagrada" timor nian ne'ebé mos sai hanesan Uma Lulik ne'ebé importante iha Knua Ria-ailau, Ainaro-Manutaci. Uma Lulik ne'e besik ba Ramelau hun. Uma ne'e agora nia gerasaun ladun barak, maibé komesa buras fali ona ba oin ho prezensa foin sa'e sira ne'ebé foin moris iha tinan 1990 mai leten. Agora dadaun Sr.António mak hola fatin eh substitui fali Sr. Augusto ne'ebé uluk nudar bali nain ba Uma Lulik ne'e nia fatin para bali uma ne'e. Uma Diurpu lokaliza iha Distritu Ainaro, Subdistritu Ainaro, Suco Manutaci no Aldeia IV. Nia fatin uluk besik malu ho uma Lisan Mantilu ne'ebé uluk iha Mupelotui no Maupelohata. Maibe agora sai ona mai iha buat mos ka fatin foun principalmente iha tempo katuas Augosto nian. Ita hare iha imagem ne'e, iha uma ne'e nia kotuk ida kalohan taka ne'e mak foho Ramelau ka Tatamailau. Hori uluk iha okupasaun Portuguesa no Ocupasaun Indonésia nian iha Timor, Uma Diurpu seidauk hetan Sunu ka amesa hosi Ahi. Tanba tuir história beiala sira nian, uma ida ne'e ahi nunka bela han, ka ahi la han. Tuir lian nain no katuas sira nebe hare ho matan, katak iha tempo kolonial português nian iha Timor, uma Mantilu nebe momentu neba hari besik kedan uma Diurpu (Uma tatis sei ba malu) ne'e ahi han tia iha kalan ida, nebe tuir lolos uma Diurpu ne'e mos ahi tenki han hotu, nia logika nune, tanba uma rua ne'e rabat malu kedan. Maibe katuas sira haktuir dehan, sa mak akontese iha momentu neba mak, manu makikit mean (manu lokmea ) ba tur iha uma Diurpu nia kakuluk ne'e i kuando ahi lakan ne'e baku ba uma Diurpu nia leten, manu makikit ne'e loke liras dala ida, ahi lakan baku fali ba parte seluk. Ho nune'e ahi han uma Mantilu ne'e to romata, maibe uma Diurpu ne'e ahi la han. I manu makikit ne'e tur iha uma ne'e nia kakuluk to ahi lakan hotu ka mate. Iha kolonial indonésia nian, ahi nunka han uma ne'e. Milisia sira tama to'o iha bairro neba i sunu uma Builiuh nebe iha kraik mai maibe la sunu uma Diurpu, milisia sira liu kona dalan ninin deit i neon la kona ka la hanoin at ba Uma ne'e. Além de ne'e, katuas assasinio ka oho dor no katuas seluk nebe ema iha suku laran konsidera katak lia-nain iha suko ne'e fo sasin katak uma Diurpu ne'e iha nia karakter da unika i ema ne'ebé hanoin a'at nunka bele hakat to'o uma ne'e nia sorin, tanba sei la hetan dalan atu tama ba uma ne'e. Iha tempo indonésia nian, iha momento nebé ami hotu sei kik, kuando kalan ka loron mak bapa sira atu tama ba ou falintil sira lao besik iha uma ne'e, ita iha uma laran hatene kedan ona tanba iha manu (ho froma manu fuik hanesan andorinha bot) ida nebe'e hanesan manu makikit kik ne'e semo haleu uma laran ne'e i fó alerta ba ita. Iha ne'e ita nebe toba iha uma laran sei la dukur tanba manu ne'e nia liras sempre baku ita no baku buat kroat nebe ita iha. Uma ne'e uluk iha Maupelohata hansa dehan tia ona. Sai fali mai iha nia fatin foun, hari'i desde 1976 no'o troka lolos iha 1998. Hafoin ta'a fali ai foun no prepara material foun pois hari'i fali iha 1998 to agora 2014. Nia kondisaun diak nafatin hansa ita hare iha retrato ne'e, nia varanda luan liu uluk nian. No Nia sempre nakloke ba ema hotu nebe hakarak ba visita Nia. By Paulo S. Martins (qno.tls@gmail.com)