Pesquisar neste blogue

SOBRE MIM / ABOUT MY SELF / TENTANG DIRI SAYA / KONA-BA HA'U AN.

A minha foto
Díli, Díli, Timor-Leste
Olá..., Sou Paulo S. Martins, de Ainaro, sou eis seminarista do Seminário Maior de São Pedro e São Paulo Fatumeta, Díli, Timor-Leste (Eis Frater), licenciado em Direito pela Escola de Direito da Universidade do Minho, Braga-Portugal e sou mestre em Direito Tributária pela mesma escola. Atualmente sou jurista e assessor legal num instituto público em Díli. Ora, esta página criei em 2010 com intuito partilhar pouco conhecimento que eu tenho ao público em geral e aos que têm sempre sede de ciências e informações. Os conhecimentos e as informações que opto por publicar aqui sempre estão relacionados com direito, cultura, família e poemas. Aqui vai a minha página. Portanto, agradeço imenso pelos comentários e sugestões dados para melhorar esta página. Um grande abraço. Paulo Martins

segunda-feira, 23 de maio de 2011

01). Diskursu PM Kay Rala Xanana Gusmão iha Seminariu Sientifiku no Kultural UNTL nian 02). Xanana, Obstakulo ba Demokracsia Timor-Leste.

01).    Diskursu PM Kay Rala Xanana Gusmão iha Seminariu Sientifiku no Kultural UNTL nian
Excelência Senhor Presidente da República
Exelência sira hotu
Magnifico Reitor
Corpo Docentes
Senhoras no Senhores
Estudantes sira

Uluk nanain, há´u agradece ba oportunidade ida né, atu ko´alia oitoan konaba ba tema ne´ebe fó mai ha´u: Construção Nação no Construção Estado.

Loron tolu tan, ita sei celebra tinan 9 ba restaurasaun independencia, nebé ita declara iha 28 Novembro 1975. Declaração Unilateral katak ita mesak mak declara-an, maibé Comunidade Internacional seidauk simu no rekonece. Foin iha 20 de Maio de 2002, mak comunidade internacional halo reconhecimento nebé ita precisa, atu bele sai membru ba Comunidade de Nações iha Mundo no, iha Setembro 2002, ita tama nudar membro ida tan iha Nações Unidas.

Iha fulan Julho mai né, Sudão do Sul mós sei liu husi processo hanesan e Comunidade Internacional sei hamutuk ho sira iha loron boot, nebé sira atu hahú hamrik, hanesan rai no povo independente ona. No iha fulan Setembro mai né, sira mós sei hetan fatin ida iha Assembleia-Geral, nudar membru ONU.

Ita foin tinan 9 maka kaer ukun iha ita nia rai doben. Rai barak, iha Africa no Àsia, hetan ukun-an, depois de II Guerra Mundial, né katak, tinan 66 ona. Rai sira husi CPLP, iha África, hanesan Angola, Moçambique, Guine-Bissau, Cabo Verde no S. Tome e Principe, tinan 37 ona.

Tamba né, importante tebes atu ita kaer nafatin hanoin katak, ita foin hahú hari ita nia Nasaun no ita nia Estado. Bainhira la tetu ho diak, tempo nebé rai ida-idak moris nudar rai independente, ita kompara sala rai ida ho rai seluk, hodi halakon tiha susar no difikuldades nebé rai hotu-hotu sempre hetan, iha tinan sanulu dauluk to´o tinan ruanulu nuné.

Bain-hira ita la kompreende didiak processo ida, ita iha tendência atu exige liu fali ita nia kbit, atu hala’o processo né duni. Atu bele la’o ho firmeza de acções, (katak, se hahú buat ruma tenki kontinua nafatin to’o rohan), atu bele la’o ho convicção, (katak, se halo buat ruma halo ho fiar metin katak buat né diak), precisa tebes atu ita labele lakon processo ninia lala’ok ka ninia desenvolvimento.

Processo nebé, tenki ita nian rasik – né importante tebe-tebes!

Iha Bali Democracy Forum, nebé dala tolu ona i tinan-tinan rai barak tan mak participa, iha Conferências no mós Universidades balun iha Rai-liur, ha’u sempre temi katak:

- Democracia, processo ida naruk, nebé só bele consolida-an bain-hira ema hotu compreende diadiak processo né;

- Democracia, processo ida nebé rai ida-idak mak bele hala’o, tuir nia condições no características próprias ka ninian rasik.

Ita bele acompanha mundu hodi haré katak, iha rai barak, sira fokus ba eleisoens, hanesan fali, se eleisoens diak, buat hotu-hotu muda kedas ona. Iha África no iha Ásia, Rai barak tebes liu 40 resin, sei hasoru problemas hanesan ka barak liu no difícil liu fali ita, iha Timor- Leste.

Se ita la loke matan, hodi halo estudo, nebé luan, kona ba rai selu-seluk nia processo, ita la konsegue haré sá-ida mak ita rasik bele halo, sá-ida mak ita rasik tenki halo no sá-ida mak, ita rasik hatene, diak liu ba ita.

Princípios teóricos nebé ha’u temi daudauk iha leten, mak ami kaer hodi ita halo, mesamesak,funu tinan ruanulu resin hat nia laran, to’o ita manán. Karik, mak ami la iha metodo pensamento ida né atu conduz ami nia hanoin, ita lakon tiha funu ona, depois de 1979.

Tamba né, ita la halo funu iha nakukuk laran, ita la halo funu sem bases teóricas atu kaer processo funu nian. Processo hotu-hotu hanesan, iha ninia lala’ok. Processo social bele hetan dificuldades próprias no buka resultado oin-ida. Processo económico sempre tenki hetan nia dificuldades rasik no hasai nia resultado ketak. Processo político, mós iha deit dalan ida: iha desafios próprios, no bain-hira hatán tiha desafios sira né, nia resultado sei responde ba processo né rasik.

Ita acompanha daudauk ‘revolução popular’ iha norte da África no iha países árabes. Egipto nia desenvolvimento físico apresenta cidades mesak boot no furak, maibé processo político hatudu regime autocrático. Nuné mós, Líbia, Síria, Iémen, Arábia Saudita.

Iha Ásia, ita haré Laos, Mianmar, Bangladesh, iha Nova Guiné Papua, nebé Austrália entrega independência, iha 1975, sira né la ós buat ruma atu halo ita hakfodak katak avançado tebes ona.

Se ita la hatene estuda processo sira né, ho ida-idak nia dificuldades, ita sei la hetan dalan atu hakat ba oin no atu resolve. Só bain-hira ita haré processo ida ho diak, mak ita bele mós haré oinsá mak, sei la’o no bele sukat hakat sira nebé ita fó, hodi hetan resultado nebé diak.

Processo construção Nasaun, processo ida complexo liu, nebé áreas hotu-hotu tama iha laran, keta-ketak maibé ka’et-malu, katak, interdependentes. Interdependência katak, bainhira área ida la’o ho diak, bele dada áreas seluk, maibé iha área importante ida mak hakiduk ka estraga, áreas selu-seluk mós hakiduk i bele hapára processo tomak.

Processo construção Estado, processo ida mós ho nia dificuldades no desafios oi-oin. E, liuliu, ba ita nia compreensão, processo ida ke naruk mos. La ós processo ida nebé bele hotu lalais.

Excelência, Presidente da República
Excelências sira tomak
Magnífico Reitor
Corpo docentes
Estudantes sira

Se nuné, ita bele husu: Estado mak sá-ida? Estado mak instituisoens, soberania nian, nebé sai nudar pilares ba ita nia Timor-Leste independente. Hotu-hotu hatene Instituisoens Estado nian: Presidencia da República, Parlamento Nacional, Governo no Tribunais.

Ita foin atu halo tinan 9, iha processo kaer rasik ukun-an! Né duni, ita tenki concorda katak ita sei iha fase construção Estado né rasik. Né katak, instituições sira né bele iha ona, mas tenki halo esforso boot nafatin atu hadi’a tinan-tinan, to’o sira ida-idak iha nia kbit rasik ona, atu halo servisu ho diak.

Presidente da República mak instituisaun ás liu iha ita nia Estado i sai núdar instituisaun ida nebé tau matan ba Unidade Nasional, ba Democrasia, ba mós hahalok hotuhotu, husi actores Estado nian, nebé tenki tuir Constituisaun no Lei.

Parlamento Nasional, instituisaun soberania ida, nebé mós ás. Iha Uma Fukun nebá, mak representantes povo nian hato’o no defende povo nia aspirasoens, hodi hatama aspirasoens sira né iha leis sira nebé, parlamentares sira discute no aprova. Instituisaun ida né mós iha knar atu hala’o fiskalizasaun ba Governo nia política, katak, Governo nia planos no medidas nebé hasai no ba Governo nia hahalok, katak, ba implementasaun programas ka planos sira né.

Ita hotu tenki reconhece mós katak Parlamento, iha besik período rua né nia laran (2002- 2007 no 2007-2012), halo buat barak ona maibé sei precisa hadi’a-an diak liu tan, hodi bele representa duni povo nia hakarak. Processo ida né mós, só tempo mak bele fó, ba instituisaun rasik, kbiit nebé diak no memória institusional nebé metin.

Governo, instituisaun ida nebé iha knar atu hala’o programas ba tinan lima, tuir nia mandato, no ba tinan ida-idak, atu kumpre nia mandato. Governo mós tenki tau matan atu fo no hadia kbit administrasaun públika nian, ho hanoin katak só ho funcionalismo público nebé kompetente, profissional no nakonu ho espíritu atu servi, mak ita nia Estado bele la’o ona ho eficiência.

Ba ida né, iha Inspecção-Geral do Estado, nebé hala’o knar atu haré ba irregularidades oi-oiniha administrasaun. Governo mós tenki fo atensaun ba formação ba inspectores no auditoresnebé iha ona instituisoens bara-barak nia laran, hodi bele hala’o sira nia knar ho diak.

Iha ona mós Comissão da Função Pública, nebé tau matan ba processo recrutamento nebé tenki transparente, processo promoção nebé labele hetan hili malu deit tamba família karik, tamba partido karik, tamba simu osan karik, no processo nebé honesto no justo iha avaliasaun ba funcionários sira, hodi mós hasai medidas disciplinares ba sira nebé tenki hetan. Foin tinan ida mak ita hahú, sei falta fatin no fasilidades oi-oin, no sei falta tan ema nebé iha capacidade no idoneidade ba servisu sira né.

Iha processo kaer ukun, ita mós sei iha processo harí no buka hametin liu tan instituisoens sira. Tan né, Estado tenki ajuda buka solusoens nebé diak liu ba problemas oioin nebé mosu i obrigasaun boot ida mak atu haré ba componentes hotu-hotu iha ita nia sociedade nia laran.

Nuné mós, mak ita iha Provedoria dos Direitos Humanos e Justiça, nebé hala’o daudauk nia knar i ita hotu tenki aceita katak, atu sira servisu tuir sa-ida mak ita hotu hakarak, sei lori tempo, Governo tenki hadia tan sira nia condições servisu no aumenta tan ema nebé iha mós idoneidade.

Instituisaun importante ida tan, mak Comissão Anti-Corrupção. Dalaruma ha’u rona katak, tinan ida ona, seidauk prende ema ida. Ko’alia hanesan né ladun lós, tamba ita labele haluha katak atu instituisaun ida bele funciona diadiak, recursos humanos sai factor fundamental tebes. Investigação crime corrupção, la hanesan investigação crime homicídio ka oho ema. Tenki prepara uluk ema.

Ikus liu, Tribunais, mak pilar ida seluk ita nia Estado nian, nebé kaer justisa iha ita nia Rain. Tribunais sira nia knar mak atu assegura katak ema hotuhotu iha lei nia okos. Tuir ita nia Constituição, hanoin boot mak ida né: ema hotu-hotu tenki hetan acesso ba justiça no ema hotu-hotu iha lei nia ókos.

Maibé, ita la’o ba oin: Tribunais, instituisaun ida ke independente duni husi instituisoens tolu nebé temi uluk, hodi assegura katak la iha interferência sa-ida deit ba sira nia decisão.

Foin daudauk, ita assiste Vice Primeiro Ministro ba tuur iha Tribunal, nudar réu. José Luis Guterres, nudar ser humano, kala terus, emocional, moral no politicamente. Maibé, ita nia Estado manán! Maibé, ita nia Estado hametin an! Ida né mak importante!

Tuir ita nia Constituisaun, tenki harí Tribunais hanesan tuir mai né: Supremo Tribunal da Justiça no Tribunais judiciais sira seluk, Tribunal Administrativo Fiscal e de Contas no tribunais administrativos no fiscais primeira instância nian no Tribunais militares.

Ohin loron, ita iha deit Tribunal de Recurso, nebé kaer knar Tribunais ás sira ne hotu nia competências. Né atu dehan deit, katak, ita sei iha processo harí ita nia Estado. Processo né tenki la’o neineik duni, tamba atu harí ho diak, ita tenki haré ba Recursos Humanos. Factor ida né, nebé ita nai Rain sei kuran, mak sei sai hanesan sasukat ba kbit iha processo harí ita nia Estado.

Governo mós aprova e haruka ona ba Parlamento proposta de lei atu cria Câmara de Contas, hanesan passu preparatório ida ba ita nia sistema administrativo no fiscal, iha ita nia Estado.

Atu sidadaun hotu-hotu bele hetan asesu ba justiça, ita tenki harí Tribunais iha ita nia Rai laran. Maibé, ida né deit la to’o. Ita tenki harí mós Procuradorias, ita tenki harí mós Defensorias, ita tenki prepara didiak liu tan oficiais justiça, ita tenki prepara diak liu tan polícia investigação, ita tenki iha advogados barak liu tan.

Ita tenki haksolok ho hakat, mesmu ke kiik-oan, maibé ita foti daudauk. Hori seik, ha’u partisipa mós iha serimónia tomada de posse ba Juízes, procuradores no defensores públicos foun. Processo recrutamento hala’o ona i, iha tinan ida né duni, 45 mak sei ba tan hetan formação. Hanesan mós sei hahú formação ba investigadores 60. Hodi hatene buat sira né hotu, mak ita nunka bele lakon ita nia persepsaun katak, ita sei iha nafatin processo harí no hametin instituisoens Estado nian.

Senhoras no Senhores
Estudantes sira

Agora, ita ba questão ida seluk: Sá-ida mak Nasaun?

Nasaun mak: Rai Timor-Leste no nia povo tomak, Estado no sociedade tomak.

Tuir estatística nebé ita hetan iha Census 2010, nebé ita mak halo rasik, Timor-Leste iha 1.064 mil habitantes (katak, Timor-Leste nia populasaun: tokon 1, rihun 64 resin).

Haré ba número sira né, tuir grupos etários, katak tuir grupos ho idade hanesan, ita bele haré ba situação complexa tebe-tebes ida. População Timor-Leste, população ida ke jovem tebes.

- ho idade to’o tinan 15, liu rihun atus hat (mais de 400 mil)

- to’o tinan 25, liu rihun atus lima

Dados sira né bele haré husi perspectiva rua: - ida, mak RDTL bele iha esperança boot ba nia futuro, tamba nia população sei jovem; ida fali, desafio boot ba educação, ba sira nia formação, ba sira nia capacitação.

Né hatudu ba ita tomak katak, sector Educação sai nudar prioridade boot tebes ida ba Nasaun ida né nia futuro. Educação ba labarik hotu-hotu, no, educação ho qualidade.

Educação nebé tenki orienta daudauk ona ba labarik sira atu hetan skill, hodi bele hetan servisu, iha tempo ikus. Tamba, ita nia Nasaun nia desafio boot liu iha tempo ikus mai mak Serviço ka Emprego ba timoroan sira.

Tuir ita nia Constituição, Estado iha atu haré ba povo nia moris. Bain-hira temi moris, ita labele ses husi sector saúde, nebé tau matan ba povo nia isin diak.

Iha moras nebé, kuandu mosu, afecta ema barak i iha mos moras nebé grupo kiik balun mak sei lori hela. Atu haré ba moras sira né hotu, mak Estado mós tenki buka atende nafatin, tenki hasai no hala’o plano didiak, hodi bele reduz daudauk to’o, iha loron ikus mai, bele halakon ona moras balun husi ita nia rain.

Moras barak, povo hetan tamba má-nutrisaun, e ita mós bele temi ai-hán nebé sei kuran tebes. Né duni mós, mak sector agricultura hetan knar atu hadia buat sira né hotu, ho neineik hodi halakon tiha hamlaha iha ita nia rain. La os ita nia povo deit mak hetan susar iha ai-han.

Rai barak tebes, centenas de milhões de pessoas iha mundo tomak, mak hahán kuran ou hamlaha. Ha’u temi deit áreas nebé importante ka básico liu ba povo ida né nia moris, loron ohin no ba loron aban.

Excelência, Presidente da República
Excelências sira
Magnífico Reitor
Corpo de docentes
Senhoras no Senhores
Estudantes sira

Iha processo harí ita nia Nasaun, sá componentes mak Estado tenki tau matan?

Bain-hira ita temi komponentes, ita tama iha assunto boot tebes ida nia laran. Né duni, mak ha’u sei fokus liu ba componentes rua nebé tenki hadi’a duni, hodi nasaun né bele ba oin, ho di’ak.

a - Componente político, área ida nebé, hakarak ka lakohi, halo parte iha ita nia sistema moris, tuir ita nia Constituisaun.

Sistema democrático mak fo dalan ba liberdade expressão, katak ema ida-idak bele iha nia opinião rasik, la iha ema ida teri netik. Maibé, bain-hira ita foin mak hahú processo democrático, ita hanoin fali katak democracia serve para ita hakilar malu, hatún malu; no hanoin fali katak liberdade fo ona dalan ba ita atu halo sá-ida deit mak ita hakarak.

Democracia, ko’alia kona ba direito ema ida-idak nian, maibé ko’alia mós kona ba direito ema hotu-hotu nian. Iha expressaun ida nebé furak tebes atu ita compreende hanoin né: ‘ha’u nia direito to’o deit iha baliza nebé ema seluk nia direito hahú’. Compara oitoan ba realidade, ita bele dehan: ‘ha’u nia to’os ka ha’u nia kintal to’o deit lutu to’os ka kintal ema seluk nian’.

Kuandu ita kompreende hanesan né, ita bele hatúr ona konseitu direito iha democracia nia laran. Tamba ho konseitu ida né, ita mós assegura ba ita ida-idak rasik, kompreensaun kona ba dever. Ha’u iha dever atu respeita ema seluk nia direito, hanesan ema seluk iha dever atu respeita ha’u nia direitu.

Democracia la fó deit direito, democracia fó mós dever ba ema ida-idak no ba ema hotuhotu.

Kuando, iha demokrasia nia laran, ita hetan kompreensaun diak kona ba dever, sempre mosu, iha sociedade ida nia laran, espírito solidariedade nebé maka’as. Solidariedade mosu husi respeito malu, nebé sei lori sociedade tomak la’o mós ba hadomi malu no tulun malu.

b - Componente social

Iha componente ida né, ita bele haré ba organizasoens oi-oin nebé halibur ema lubuk ida ho hanoin no hakarak hanesan.

Ita bele temi religião i iha né, Timor-Leste, maioritariamente católico, maibé respeita confissões religiosas seluk. Iha área ida né, ita hotu tenki orgulho duni tamba iha tolerância nebé ás tebes iha ita nia sociedade laran.

Maibé, tamba tolerância ida né, iha tinan ida-rua nia laran, seitas balun hala’o actividades i depois hadau ema nia rain i sai problema. Buat ne hotu bele acontece, tamba ita mak simu sira iha uma, ita mak lolo liman ba hahán ka osan ruma nebé ita simu.

Ikus-ikus né mós, grupos husi liur, lori sira nia religião ho livros nebé sira fahe mesak radikal tebes. Ida ne bele estraga ita, nudar povo kiik ida, povo sei kiak hela, i ita husu ba confissões religiosas sira hotu, atu tau matan ba né. Radikalismu tama iha ita nia rain, ita hotu sei la tur hakmatek, sei estraga deit malu hanesan iha fatin barak iha mundu.

Iha componente social, ita bele mós temi organizações seluk ba juventude, ba feto, ba profissionais sira, ba trabalhadores, ba vulneráveis no seluk-seluk tan.

Ita nia Estado seidauk iha kbit atu tau matan ho diak ba componentes sira né hotu. Depois de haré ba situação geral iha Nasaun nia laran, Estado mak iha knar duni atu hasai prioridades. Maibé, ita mós labele hanoin katak buat hotu-hotu mesak prioridade i hanoin nuné, hanoin la lós. Tetu necessidades hotu-hotu, mak balun sai hanesan prioridade atu atende, hodi hamenus necessidade sira né.

Foin iha Sabado kotuk, ami hasoru malu ho Grupos ka organizações nebé habolu ‘artes marciais’ no ‘arte ritual’, hodi ko’alia ba malu, hodi husu ba malu sá-ida mak grupo ida-idak bele contribue ba Nasaun doben ida né. Sira hotu hasaicompromisso katak, nudar grupo ka organizasaun, sira lakohi envolve-an tan iha violência iha ita nia rai laran.

Estado nia dever atu tau matan duni, atu assiste hodi hadia espírito cidadania iha timoroan idaidak nia neon no nia hahalok.

Estado reconhece katak seidauk fo atensaun máxima ba arte, ba cultura, ba pintura, ba teatro, ba música, ba desporto. Maibé ita tenki la’o neineik, ita sei iha processo hametin ita nia Nasaun no ita nia Estado.

Iha semana kotuk mós, Governo hasoru malu ho chefes de suco sira, hodi haré ba sira nia knar iha comunidades sira nia let, atu atende iha problemas oi-oin nebé mosu i precisa atu resolve.

Governo mós sei buka, hamutuk ho Comissão da Função Públika, atu hasorumalu beibeik ho funcionários sira, atu ko’alia kona ba sira nia direito, mas atu hametin mós consciência kona ba sira nia dever. Iha tinan hirak né laran mós, Governo buka hasoru malu ho sector privado, tamba tenki tau matan ba ita nia sector privado, hodi sira bele hakbiit-an i nuné bele sai parceito diak ba desenvolvimento ita nia rain. Fundasaun boot ba processo ida né mak segurança, estabilidade, domi no dame iha sociedade tomak nia laran. Ita hahú ona, ita tenki continua nafatin.

Senhor Presidente da República
Excelência sira
Magnífico Reitor
Corpo de docentes
Senhoras no Senhores
Estudantes sira

Atu remata, ha’u sei ko’alia oitoan kona ba construção ba cidadania. Ita nia Constituição dehan: cidadão hotuhotu iha dever atu defende soberania Timor-Leste.

Universidade, nudar instituisaun ensino superior, hetan knar boot ida iha processo harí ita nia Nasaun, maka: atu forma sidadauns nebé diak no matenek ba futuro.

Sidadauns nebé diak, mak ema hotu nebé buka kaer metin princípios nebé diak; sidadauns nebé diak, mak ema hotuhotu nebé buka kaer metin valores nebé diak.

Sidadauns nebé diak, mak timoroan sira nebé tau interesses Povo no Nasaun nian ás liu interesses ema, nudar individual, ka ema, nudar grupo.

Sidadaun ida bele matenek, maibé bele sai sidadaun nebé ladún diak Iha semana kotuk, ha’u simu Reitor no Directoria husi Universidade PGRI, iha Kupang. Sira informa ba ha’u kona ba planos de cooperação ho UNTL, kona ba sira mós hakarak hatama curso de lingua portuguesa iha nebá no mós actividades iha área desporto universitário.

Ami nia encontro, positivo tebes. Ami discute kona ba knar instituições ensino superior nian, ami discute mos kona ba sentido lolós ba educação. Ami hotu to’o conclusão katak, educação atu forma ema, atu loke ema nia hanoin hodi compreende no bele hatán ba mundu real nebé nia sei enfrenta. Maibé, ami mos lembra ba malu katak, iha Indonésia, rivalidades entre escolas hamosu violência, hamosu intolerância, (nebé iha Indonésia hanaran ‘braul antara sekolah-sekolah), i fenómeno ida né buat at tebes ida, tamba daet ba sociedade, no hetan knuk diak ida ona atu hakiak intolerância no violência ba futuro.

Tan né, instituições ensino superior, iha liu dever atu hanorin no hametin valores morais no éticos, hodi nuné forma cidadão nebé diak ba Nasaun ida. Ha’u propõe ba sira katak, tamba assunto né importante tebes, Governo pronto atu fo apoio ba seminários tinan-tinan entre Corpo docentes Universidades sira nebé besi-besik ita. Atu define, sa-ida mak sira hotu bele haré katak precisa duni, hodi nuné Universidades sira né bele iha kbit atu prepara... cidadãos diak ba ida-idak nia rain no ba mundu.

Cidadão la ós katak hetan deit Bilhete de Identidade, hodi bele hili partido político ida no ba tú iha loron eleiçoes. Cidadão katak iha dever atu contribui positivamente ba Nasaun ida.

Dala ruma, timoroan ida bele ses-an tiha husi dever sira né, hodi halakon tiha conceito soberania. Ema né, timoroan né, considera-an ona nudar ema independente, né duni interesses Nasaun nian la vale ona ba nia.

Sira considera-an tiha nudar independente, tamba la ós Estado mak selu sira, maibé Organizações mesak boboot, hanesan agências ONU karik, iha nebé mós ita bele questiona kona ba transparência no resultado ba osan booboot nebé sira gasta. BBC fo sai reportagem ida katak Agência ONU nian ida lori biliões de dólares ba Afeganistão, atu hadia labarik sirania moris, maibé bain-hira osan hotu e Agência né sai husi Afeganistão, labarik Afeganistão sira kiak at liu fali uluk.

Ha’u atu halo intervensaun ida kiik, maibé ha’u husu licença ba ita boot sira hotu, atu ko’alia tan oitoan, tamba ha’u mós lê horiseik documento kapaz tebes ida, husi UNMIT.

Ha’u kontente lê ‘wikileaks’ Timor nian, ka ‘UNleak’ nebé Tempo Semanal fó sai horiseik.

Iha 24 Janeiro tinan ida né, UNMIT halo apresentação ba sira nia staff, kona ba ‘governação democrática iha Timor-Leste’. Iha nebá dehan katak Xanana Gusmão sai nudar obstáculo boot tebe-tebes ba desenvolvimento democracia nian iha Timor-Leste.

Ha’u contente tebes, tamba sira hatudu sira la conhece Xanana Gusmão. E agora, ha’u dehan ba ita boot sira hotu no aproveita atu dehan ba sira, hanesan iha 2009, ha’u fo hatene baInteligência Austrália, nebé mai husu ba ha’u, tamba sá mak ita sosa ró patrulha husi China.

Xanana Gusmão, uluk Marxista-Leninista, nudar membro Comité Central Fretilin nebé aclama Marxismo-Leninismo, hanesan ideologia Fretilin nian, iha 20 de Maio 1977, iha Laline. Sira nebé mós partisipa iha nebá i sei moris maka Abel Larisina, Má Huno no Filomeno Paixão.

Xanana Gusmão mak hakarak sai Presidente Fretilin no Presidente RDTL, iha 3 de Março de 1981, iha Conferência Reorganização da Luta, dalan luan hela ba nia. I nia lakohi, tamba nia preocupado liu atu aprende dirige funu, hodi manán independência. I ho ninia influência, mak ami hili Sr. Abílio de Araújo, momento nebá iha Lisboa ho maluk sira seluk.

Iha Março de 1983, Xanana Gusmão apresenta plano de solução ba funu, nebé só iha 1999 mak ONU foin bele aplika.

Iha 1986, Xanana Gusmão lori tinan ida atu estuda estratégia diak liu atu lori funu, hodi sai husi Partido Fretilin, hodi hako’ak partidos sira seluk no loke dalan ba multipartidarismo. Maluk Delegasaun Fretilin sira iha Rai liur hakerek surat ba nia, iha ai-laran, hodi dehan la concorda ho estratégia ida né i balun bolu nia traidor... ba revolução... to’o ohin loron.

UNMIT ho Agências ONU haluha tiha katak, iha 2001, depois de aprovado tiha Plano de Transição ba Restauração, iha 20 de Maio, Xanana Gusmão la envolve-an tan iha processo UNTAET nian, no la envolve-an iha processo político partidos sira nian ba eleição Assembleia Constituinte, hodi ba tuur nonok, buka tau matan ba Veteranos no hodi simu 500 dólares, husi Banco Mundial, hanesan desmobilização husi FALINTIL.

UNMIT considera Xanana Gusmão nudar obstáculo. Experts, timoroan no internasionais nebé servisu iha UNMIT, dehan nuné: Xanana mak obstáculo boot liu ba Constitucionalismo.

Iha Fevereiro 2008, mak Xanana Gusmão la lê didiak Constituição RDTL, hodi hapara inactividade UNMIT nian ho inoperacionalidade ISF nian, hodi hasai decisão hala’o operação conjunta. atu labele aliena ita nia soberania, ha’u bele garante katak ita sei iha crise nia laran.

Ba UNMIT, ida né mak diak... tamba sira bele hela kleur! I ha’u tenki fó hatene katak, timoroan balun defende katak UNMIT lalika sai, tamba sira ajuda maka’as economia povo nian i, se UNMIT sai, povo sei kiak rabat rai. Hanesan akontese, husi 2000 to’o 2008, nebé comunidade internacional gasta osan besik 8 biliões iha Timor-Leste i ita la haré desenvolvimento físico oan ruma i ajuda aumenta tan kiak iha ita nia rain. Tamba sira sai tiha, kiak aumenta, ita mak sala!

UNMIT mós temi katak ha’u nia resposta ba ‘Contas Gerais do Estado 2009’, hostil, katak maka’as liu no hatudo falta de respeito ba Tribunais. Ha’u concorda katak UNMIT iha matenek barak, nacionais no internacionais, tamba né mak sira la estuda diadiak ha’u nia resposta ba Parlamento Nasional.

UNMIT nia matenek la to’o atu compreende katak ha’u, nudar Primeiro Ministro Timor- Leste, la simu teorias husi politicos no matenek iha Portugal, nebé Tribunal menciona no hakerek iha sira nia relatório, tamba ha’u acompanha situação financeira no económica iha Portugal. (Hanesan uluk, ha’u la halo funu iha nakukun laran). Iha ha’u nia resposta, ha’u buka fo hanoin katak karik teorias sira nebé, Tribunal temi iha relatório né lós, Portugal la monu, rabat rai, ho dívidas 120 biliões de dólares i, ohin loron, buka tane liman ba Banco Europeu no IMF. Sé ida né, mak UNMIT classifica hostil, né katak ‘experts’ iha UNMIT matenek duni.

E UNMIT temi mós caso Maternus Bere. Timoroan balun mós hakilar, tamba ema rai seluk haruka sira hakilar. Sadam Husein oho tiha ona! Ema hotu kontente tamba justiça hala’o duni! Iha tinan sanulu nia laran, Irake hala’o eleições dala lubuk ida, tuir padrão internacional.

Iha Iraque... funu sei nafatin, no Presidente Obama rasik, nebé promete, iha nia campanha, atu hakotu funu né, ohin, ha’u mak hatete, la iha kbit atu hasai decisão kona ba assunto ida né. Iha Janeiro 2006, ha’u ba Washington, ko’alia iha Centro de Estudos Estratégicos i ha’u dehan nuné: ‘Presidente Bush, to’o nia mandato hotu, sei la konsegue estabelece calendário atu reduz to’o hasai tropas americanas husi Iraque’. E ha’u husu ba americanos sira: ‘Keta oho Sadam Husein, aproveita Sadam Husein atu hala’o reconciliasaun iha Iraque, se lae, iraquianos sira mak sei oho malu beibeik’. E, ohin, Maio 2011, sira oho malu nafatin i funu ida nebá sei la hotu lalais. Mesmu ke Osama Bin Laden mate tiha ona.

oan sira né, la acompanha katak, iha caso Líbia ninian, ema buka mós solução compromisso ida ba Omar Kadafi, hodi hakarak konvense nia atu ba tiha países Médio Oriente nian balun ho promessa katak nia sei la hatán ba buat ida. La consegue duni, maibé iha hanoin ba né i problema boot nebé mosu mak, País Médio Oriente ida nebé lós mak bele simu, se hotu-hotu iha problemas uma-laran rasik. Tentativa hanesan né mós, mosu ho relasaun ba Hosni Mubarak, husi Egipto.

Tamba né, buat hotu-hotu relativo. Buat ida, hala’o activismo! Buat seluk, hala’o política, nebé tenki defende interesses nasaun nian. I interesses nasaun nian, buat ida ke luan tebetebes, husi diplomacia to’o aspectos práticos de relações, husi economia to’o comércio, husi segurança to’o soberania.

Ha’u mós iha ha’u nia apreciação nebé klean kona ba ONU nia Agências sira. Ha’u nia proposta mak né: UNMIT ho experts timoroan sira, lolós, oferece-an ba hadi’a tiha Iraque, Afeganistão, Paquistão, e bá fó tulun ba democracia iha Iémen, Síria no Líbia. Maibé, iha UNMIT nia apresentasaun, iha Janeiro 2011, sira dehan katak, só ONU continua iha Timor-Leste mak bele hadia Rai ida né.

Ha’u hakarak dehan ba timoroan sira, nebé sai ‘experts’ ba UNMIT, atu lalika loko-an, atu lalika hakru’uk demais ba ema nia osan, tamba ida né, moras at ida, nebé ita bolu: colonialismo mental no colonialismo intelectual.

Iha lian português diak liu, maka: alienasaun. Ita nia Constituição dehan: labele aliena ita nia soberania, né katak, labele fa’an ita nia soberania ba ema seluk.

Ha’u kontente UNMIT bele aprecia ha’u hanesan né. Karik sira mak foti ha’u nudar ema diak tebes ida... ba UNMIT, povo mak iha direito ona atu desconfia katak ha’u aliena tiha ona interesses povo né nian, ha’u aliena tiha ona soberania Nasaun né nian. Né duni ha’u kontente... tamba nacionais no internacionais sira, iha UNMIT, la kontente ho ha’u. Ita conhece ema balun, nebé sai fali ‘expert’ boot iha ita nia rain, maibé sira devia agora servisu hamutuk ho Presidente Obama hodi buka resolve 14,5 triliões de dívidas americanas, no fraude bo-boot sira nebé instituições financeiras no bancárias sira hatudu iha 2009, hodi mundu tomak la’o kleuk hotu ona.

Balun fali sai ‘expert’ iha macroeconomia no finanças, iha ita nia rain. Sira mak seidauk hanoin hetan, tamba sira maka serve lolós atu ba ajuda Europa sai husi problemas boot hanesan, dívidas 788 biliões husi Irlanda, Grecia no Portugal e ‘baillout’ nebé Banco Europeu no IMF bele oferece maka 322 biliões deit.

Experts oan sira nebé ohin loron, kaer hela Bilhete de Identidade RDTL nian, seidauk hatene katak Rai boboot iha mundu precisa hela sira. América no Europa precisa experts timoroan no internasionais sira né, atu ba corrige tiha padrões ka ‘standards’ nebé sira defende maka’as.

E Mundu presiza reforma nebé boot duni. Organizações boboot, iha mundu, precisa reforma nebé boot no klean, hodi hamós tiha fo’er barak iha sira nia uma laran, i nuné bele hetan experiência atu hamós ema seluk nia kintal. ONU rasik precisa reforma boot.

Iha 2004, ha’u ho actual Presidente, Dr. Ramos-Horta, sei Ministro dos Negócios Estrangeiros, ba visita Alemanha. Presidente Alemão husu ba Timor-Leste atu apoia Reforma iha ONU no sira nia candidatura ba Conselho de Segurança. Ha’u dehan ba Presidente alemão: ‘Reforma iha ONU, labele sai deit hatama tan membros foun ba Conselho de Segurança. Tenki iha reforma duni, tamba ONU organização todan no burocrática tebes ida, nebé gasta osan barak liu... i, ita hotu haré, pobreza ka kiak sei boot liu nafatin iha mundu tomak’.

Tenki iha duni reforma husi agências sira, nebé bolu malu deit, hodi defende iha ibun tutun deit padrões no ‘standards’, nebé sira la pratika. Rai boot no riku sira labele impõem nafatin deit sira nia regras ba mundu. Rai kiik no kiak sira mós labele nonok, hodi simu deit liafuan mamuk nebé tama iha sira nia tilun.

Iha Fevereiro, ha’u partisipa iha ‘Jakarta Internacional Dialogue on Defense’. Iha ha’u nia intervensaun, ha’u sadik participantes sira, civis, políticos no militares, husi Europa to’o Asia, husi representantes ONU to’o Africa no Médio Oriente, hodi dehan: ‘Nusá mak ita la buka dalan atu hakotu tiha funu barabarak nebé gasta biliões dólares cada tinan, hodi comunidade internacional bele hasai plano diak ida, atu dada bé ba fatin barak nebé maran, liuliu iha África, i nuné, osan nebé usa ba funu bele salva centenas de milhões de pessoas, ho sustentabilidade duni’.

Iha nebá mós, tópico ida halai ba transparência kona ba ajudas husi liur nian. Ha’u sadik mós iha nebá, tamba lae, Agências internacionais mak gasta hela osan barabarak, i iha fatin balun, lori hela fos ba fahe tiha, halo relatório mesak boboot katak sira salva ema hamlaha, hodi husu tan osan atu ba nafatin fahe fos.

Kahur ida né ho ‘sustentabilidade’, nebé ohin loron, sai mós hanesan liafuan murak ida ba ‘experts’ balu-balun iha ita nia Rai doben ida né, Agências ka ONGs balun hetan tiha osan, mai halo buat ruma, osan la iha ona mak foin halai mai Governo husu ajuda, lae sira taka. Maibé, loro-loron deit temi ba ita kona ba sustentabilidade. E timoroan sira nebé sai tiha ona ‘experts’ mos temi loroloron, ba ita, kona ba sustentabilidade. Tamba sá? Sira la hakilar, ema la fo ona osan, sira mós la hetan sustentabilidade.

Maluk sira hotu

Tamba né mós, maka Timor-Leste, ohin loron, lidera ‘g 7+’ nebé, ohin, bele halibur países 17 ona, ho total população liu 350 milhões, atu ko’alia, atu hato’o lia lós, atu corrige sistema nebé la’o daudauk iha mundu.

Buat sira ne hotu, mak ita timoroan tenki buka hatene, buka acompanha, buka rona, se lae ita loroloron hanoin deit katak, Timor-Leste mak at liu iha mundu né. Se ita la hatene, ita hanoin katak ‘experts’ timoroan no internasionais sira sira mak iha razaun. Hodi halo ita hanoin katak: iha mundu, ema tomak iha servisu, ema tomak iha liberdade, ema tomak moris iha dame nia laran, ema tomak kabun bosu, sira nia polísia la baku ema, sira la iha crime, prisão la iha, hospital mos taka hotu ona tamba moras la iha, rikus sira fo an kiak sira loron ida dala tolu, governos sira la iha problemas hanesan ita iha Timor-Leste.

Ita hatene, ita sei iha problemas barak, ita sei hadi’a. Ita hotu sei buka haka’as an nafatin. Iha ‘Universitas Indonesia’, ha’u halo mos palestra ida iha Março kotuk bá, i ha’u dehan nuné:

‘Iha países em desenvolvimento, iha cultura at ida: sociedade ladún fo valor ba esforços nebé sira nia Estado halo daudauk atu responde ba necessidades oi-oin. Ema gosta mak atu minimiza esforços sira né, hodi foti ás deit rai sira seluk nia diak.’

Maibé, la ós tamba ida né, mak Estado sei hakfodak. Estado mak labele fó valor nebé la merece ba opinião ema ida rua nian. Estado tenki metin nafatin, la’o tuir dalan nebé, nia hatene ida né mak lós i diak liu ba povo.

Dalan lós, mak né: Iha funu laran, ami iha princípio ida – ‘contar com as próprias forças, katak ‘konta ho ita nia kbit rasik’. Ami lori iha ami nia ulun, princípio ida seluk – ‘unidade nacional, através da reconciliação’, katak, ita só harí unidade bain-hira ita halo dame, no moris iha domi.

Ita mak hatene sá-ida mak ita hakarak i Estado Timor-Leste hatene sá-ida mak nia povo hakarak.

Díli, 17 Maiu 2011








02).     Xanana, Obstaklu Ba Demokrasia TL

· UNMIT Rekonhece

PROGRAMA Nasoins Unidas ba Dezenvolvimentu (PNUD/UNDP), foin lalais hasai relatóriu ida katak, Primeiru Ministru Xanana Gusmão koko atu implementa ditadura iha Timor-Leste.

IHA parte balun, relatóriu ne’e mós sita, PM Xanana hakarak atu hadau podér husi Parlamentu Nasionál no Tribunál, liu husi intervensaun ne’ebé mak durante ne’e Primeiru Ministru halo iha área justisa ho órgaun lejizlativu.

Pontu ida ne’ebé PNUD sita, iha sira nia relatóriu pájina 9 mak hanesan “...ezekutivu, espesialmente Primeiru Ministru buka atu hadau podér boot liu tebes husi Parlamentu no Tribunais sira (Tribunál de Contas sei hamosu atakes polítiku boot tebes). Molok 2012 prosesu ida ne’e nia rezultadu mak knaar efetivu husi órgaun soberania rua ne’e nian (ne’e refere ba parlamentu no tribunál) hodi responsabiliza ezekutivu, estadu direitu demokrátika sei menus, no “rule of law” sei menus no “rule of Primeiru Ministru” mak sei boot liu...”

“...Ida ne’e ita bele hare iha estrutura orsamentu 2012 nian, hasai Maternus Bere husi komarka, Primeiru Ministru nia atake ba relatóriu dala uluk husi Tribunál Contas (iha 14 Dezembru 2010), bainhira Ezekutivu la fó interese ba akordaun tribunál Rekursu nian iha 2008 kona ba inkonstitusionalidade hasai osan husi Fundu Mina Rai...” hakerek relatóriu ne'e.

Xefe Bankada Fretilín iha Parlamentu Nasionál, Aniceto Guterres hateten, dokumentu ne’e, nu'udar dokumentu ne’ebé aprezenta analiza independente ida, husi ema ne’ebé la iha interese polítiku iha Timor-Leste. “Ita bele dehan estudu objetivu, la iha tendénsia ba partidu polítiku. Maibé, bele sai de'it nu'udar indikadór ba ita nu'udar órgaun soberania ida atu analiza ho di'ak no buka atu hadi'ak demokrasia iha ita nia rain,” dehan Aniceto.

Nia hatutan, ho razaun tomak ONU nia dokumentu identifika Primeiru Ministru Xanana Gusmão rasik nu'udar ‘lakuna’ ne’ebé sira antesipa bele hamosu ba “konstitusionalizmu” iha Timor-Leste.

ONU Hakarak Krize Naruk

Hataan ba kestaun ne’e, Primeiru Ministru Xanana Gusmão hateten, UNMIT ho ninia espertu laiha kapasidade maxizmu hodi hatene kle'an kona-ba ninia hanoin ba dezenvolvimentu nasaun nian.
Nia rasik, dala ruma la fiar ba teoria sira ne'ebé ema seluk uza hodi hala'o governasaun tanba, teoria balun labele la'o ne’e maka halo nasaun balun monu ba krize finanseiru, hanesan Portugál.

Tuir Xanana nia haree katak, dala barak ONU falla ezekuta osan hodi salva ema kiak sira iha nasaun barak. Husi tinan 2000 to’o 2008, misaun ONU nian ne’e gasta osan kuaze besik biloens $ 8, maibé laiha rezultadu pozitivu ruma no aumenta de'it kiak iha rai ida ne’e.

Nia hatutan, misaun ONU ne’e hakarak krize bele naruk iha Timor-Leste atu nune’e sira bele hela kleur no matenek Timor-oan balun mós konkorda atu UNMIT hela. Ne’e duni, PM Xanana husu ba Timoroan sira atu kaer metin espíritu nasionalizmu duke defende interese pesoál ka ema li'ur sira nian.

Nia mós husu ba Timoroan tomak atu akompaña situasaun globál mundiál nian, atu nune’e, labele monu ba teoria oioin ne'ebé hato’o husi ema sira ne'ebé konsidera an hanesan espertu.
“Se ita la hatene, ita hanoin katak espertu Timoroan no internasionál sira maka iha razaun,” Xanana dehan.

Xanana sujere ba UNMIT ho ninia espertu Timoroan sira atu ba ajuda de'it nasaun sira seluk ne'ebé presiza apoiu. “Ha'u nia proposta maka ne’e. UNMIT ho espertu Timoroan sira, loloos oferese an ba hadi'a tiha Irake, Afeganistaun, Pakistaun, e bele fó tulun ba demokrasia iha Iemen, Síria no Líbia,” dehan Xanana.

UNMIT Beik Teen

Prezidente Repúblika José Ramos Horta konsidera, UNMIT nia relatóriu ne’e ema beik-teen maka hakerek. Horta husu ba UNMIT atu lalika fó kritika sira hanesan ne’e, tanba ema balun iha ONU halo korrupsaun maka’as.

“Ha'u hanoin beik teen ruma maka halo karik. Ita haree took se mak kaer programa ida naran oil for food iha Irake, korrupsaun ne’e maka’as 100%, korrupsaun $60 billoens. Portantu, di'ak liu beik-teen boot sira ne’e lalika ko'alia demais,” Horta dehan.

Prezidente Parlamentu Nasionál Fernando Lasama mós kontra maka’as relatóriu ne'e. Tanba, iha parágrafu balun ne'ebé hatete, PM Xanana mak taka dalan ba demokrasia iha TL.

"Ha'u nu'udar Timoroan, la konkorda ho lia fuan dehan Xanana mak menghambat demokrasia iha rai ida ne'e. Ha'u la konkorda," Lasama dehan iha plenária, Segunda (15/05).

Rui Castro, eis klandestina no mós imprensa Timoroan hatete, nia rejeita makaas relatóriu PNUD ne'e. “Xanana ne'e patriota ba funu naruk TL. Tan ne'e, atan ha'u nunka fiar katak iha pedasuk oan iha Xanana nia hanoin, atu aplika ditadura iha rai doben ida ne'e,” dehan Castro ba TEMPO Semanál, Kinta (19/05).

Tuir Castro, UNMIT ninia projetu atu remata ona. UNO ta'uk atu ba Irake, Afeganistaun, Pakistaun no Iemen, Síria no mós Líbia. UNO ta'uk atu ba iha ne'ebá. Tanba situasaun iha ne'ebá la hanesan ho Timor-Leste.

UNMIT Rekonhece

Iha fatin seluk, Porta Voz UNMIT, Sandra McGuire hatete, relatóriu ne'e la'ós dokumentu ofisial UNMIT nian. “Dokumentu ne'e, la reprezenta vizaun ofisial husi UNMIT. Vizaun ofisial husi UNMIT ho ninia lideransa sira, bele hetan iha dokumentu ofisial iha UNMIT ninia website. UNMIT iha kanál efikás, hodi komunika diretamente ninia vizaun ba governu TL, no hakerek iha baze regulár,” hatete Sandra liu husi komunikadu imprensa.

Maske nune’e, wainhira TEMPO Semanal, Kinta (19/05) konfirma ba Sandra McGuire via telefone, porta voz UNMIT ne’e rekonhece katak dokumentus ne’e ejiste duni no aprezenta iha Power Point durante diskusaun iha retiru nivel altu UNMIT, 14 Janeiru 2011.

“Kestaun ne'e hanesan opiniaun privadu ema sira nian relasaun ho relatóriu ida ne'e. “Opiniaun ne'e espresa husi ema ida-idak, ne'ebé la signifika katak, lideransa UNO nian konkorda ho opiniaun ida ne'e,” esplika Sandra. (*)

Republicação pelo dono do bloggue para interesse privada (Leituras escolhidas)

Fonte:





Comentário pessoal:

          Hanesan sagrada escritura dehan "rahun a'at ba ema sira nebé matan diak maibe la hare no ba sira nebé tilun diak maibe la rona". Lolos kedan ba ema sira nebé simu osan bar-barak maibé la hatudu sinal iha nia a'an katak nia hare no rona. Tanba interesse osan no kargo taka nia matan no nia tilun. Ho nune'e la hare ba realidade global nebé ema hothotu hasoru. La hare no la rona realidade nebé hatudo momos iha mundo global. Tanba neé nia precisa acompanha desenvolvimento global no le discurso no Sr. Xanana Gusmão nian atu nuné se biban karik sira bele loke matan no hare i descobre rasik. Los duni, katak nasaun ida foin hahú la bele kompara ho nasaun seluk nebe 'idade pontikais' ona. Portanto, buat hotu precisa lori tempo atu hadia to sai diak liu tan.
           Se karik maka ita kompara ho realidade nasaun seluk nebe 'besi tua' ona maka ita seli lori ita nia an ba tara iha mentalidade exigente absoluto no abstracto nebe tabele deit iha kalohan leten i nunka bele sama mundo, katak obriga buat nebe impossivel atu bele sai posivel. Hosi hanoin ida ne'e komesa hamosu kritika oioin ba ema hothotu. ho nun'e ita precisa hatene katak buat hotu lao tuir hakat ida ba ida i loron ida ita sei sai mos hanesan rai seluk. Hau konfia katak lider timor oan sira nunka iha hanoin at atu halo desdesenvolvimento maibe halo desemvolvimento ba oin. Ho nune'e hau konkorda ho Sr. Xanana nia discurso, ho base katak ita tenki kompreende direito i liberdade iha sentido amplo, katak konta mos ho ema seluk nian. Katak direito no liberdade nebe tau interese altruísmo laos egoísmo, tanba iha egoísmo bele lori ba radikalidade de interpretasaun direito no liberdade nebé negativo, katak buat hotu mak 'EGO' ka HA'U deit mak importante. Hosi ne'e mak bele dada ba interesse comum i ba interesse nacional. Iha neba ita foin bele dada situasaun rasi seluk nian nebe diak sai hanesan sasukat ba ita nia ambisaun atu loron ida ita mos bele sai hanesan ema nia nasaun ne'e. Tanba ne'e precisa mos kaer principios nebe Sr. Xanana menciona iha nia conclusaun katak LUTA HO ITA NIA FORÇA RASIK I FORÇA NE'E TENKI IHA ESPERITO ALTUÍSMO NO IHA ESPERITU NE'E KESI METIN HO UNIDADE NACIONAL I IKUS ITA BELE ALKANSA ITA NIA MEHI NEBE ITA HOTU NIA MEHI KATAK ATU MORIS DIAK NO SAI HANESAN NASAUN SELUK NEBE DIAK ONA. Se ita la kesi iha buat sira nebe hau resumo iha letras capitais ne'e maka eme seluk sei atribui sentido negativo mai ita, katak 'halo alienação ba ita an rasik, ba sociedade no ba nasaun i ikus mai sai tia traidor radical.
    (Paulo Soares Martins)

Sem comentários:

Enviar um comentário

Muito obrigado

GENTE DE TIMOR (Obra Original do Paulo S. Martins)

Da ilha verde, da forma de crocodilo.
Da verdura montanhosa e da alma lutadora.
De um sangue humilhado mas não ser humilhada.


Da brisa da frescura e do aroma da verdura,
Do rio pedroso e das rasas espinhosas,
das cores arco-íris e das flores da natureza.


Ó gente de Timor...!
Das praias bonitas e das ondas manhosas,
das águas quentinhas e das bocas sorridentes.


Do coração da pomba e pele da cobra,
dos olhos da águia e pés dos crocodilos.
das mãos do campo dos pés do viagante.


Ó gente,
minha gente
gente de Timor...!
mostrai a boca e lavai os olhos,
treinai as asas e voai mais alto,
treinai os pés e chegai mais longe.


Uma Lisan Diurpu,

Uma Lisan Diurpu,
Uma lisan Diurpu, hanesan uma lisan eh Uma Knua eh Uma Lulik ka ho lian português "Casa Sagrada" timor nian ne'ebé mos sai hanesan Uma Lulik ne'ebé importante iha Knua Ria-ailau, Ainaro-Manutaci. Uma Lulik ne'e besik ba Ramelau hun. Uma ne'e agora nia gerasaun ladun barak, maibé komesa buras fali ona ba oin ho prezensa foin sa'e sira ne'ebé foin moris iha tinan 1990 mai leten. Agora dadaun Sr.António mak hola fatin eh substitui fali Sr. Augusto ne'ebé uluk nudar bali nain ba Uma Lulik ne'e nia fatin para bali uma ne'e. Uma Diurpu lokaliza iha Distritu Ainaro, Subdistritu Ainaro, Suco Manutaci no Aldeia IV. Nia fatin uluk besik malu ho uma Lisan Mantilu ne'ebé uluk iha Mupelotui no Maupelohata. Maibe agora sai ona mai iha buat mos ka fatin foun principalmente iha tempo katuas Augosto nian. Ita hare iha imagem ne'e, iha uma ne'e nia kotuk ida kalohan taka ne'e mak foho Ramelau ka Tatamailau. Hori uluk iha okupasaun Portuguesa no Ocupasaun Indonésia nian iha Timor, Uma Diurpu seidauk hetan Sunu ka amesa hosi Ahi. Tanba tuir história beiala sira nian, uma ida ne'e ahi nunka bela han, ka ahi la han. Tuir lian nain no katuas sira nebe hare ho matan, katak iha tempo kolonial português nian iha Timor, uma Mantilu nebe momentu neba hari besik kedan uma Diurpu (Uma tatis sei ba malu) ne'e ahi han tia iha kalan ida, nebe tuir lolos uma Diurpu ne'e mos ahi tenki han hotu, nia logika nune, tanba uma rua ne'e rabat malu kedan. Maibe katuas sira haktuir dehan, sa mak akontese iha momentu neba mak, manu makikit mean (manu lokmea ) ba tur iha uma Diurpu nia kakuluk ne'e i kuando ahi lakan ne'e baku ba uma Diurpu nia leten, manu makikit ne'e loke liras dala ida, ahi lakan baku fali ba parte seluk. Ho nune'e ahi han uma Mantilu ne'e to romata, maibe uma Diurpu ne'e ahi la han. I manu makikit ne'e tur iha uma ne'e nia kakuluk to ahi lakan hotu ka mate. Iha kolonial indonésia nian, ahi nunka han uma ne'e. Milisia sira tama to'o iha bairro neba i sunu uma Builiuh nebe iha kraik mai maibe la sunu uma Diurpu, milisia sira liu kona dalan ninin deit i neon la kona ka la hanoin at ba Uma ne'e. Além de ne'e, katuas assasinio ka oho dor no katuas seluk nebe ema iha suku laran konsidera katak lia-nain iha suko ne'e fo sasin katak uma Diurpu ne'e iha nia karakter da unika i ema ne'ebé hanoin a'at nunka bele hakat to'o uma ne'e nia sorin, tanba sei la hetan dalan atu tama ba uma ne'e. Iha tempo indonésia nian, iha momento nebé ami hotu sei kik, kuando kalan ka loron mak bapa sira atu tama ba ou falintil sira lao besik iha uma ne'e, ita iha uma laran hatene kedan ona tanba iha manu (ho froma manu fuik hanesan andorinha bot) ida nebe'e hanesan manu makikit kik ne'e semo haleu uma laran ne'e i fó alerta ba ita. Iha ne'e ita nebe toba iha uma laran sei la dukur tanba manu ne'e nia liras sempre baku ita no baku buat kroat nebe ita iha. Uma ne'e uluk iha Maupelohata hansa dehan tia ona. Sai fali mai iha nia fatin foun, hari'i desde 1976 no'o troka lolos iha 1998. Hafoin ta'a fali ai foun no prepara material foun pois hari'i fali iha 1998 to agora 2014. Nia kondisaun diak nafatin hansa ita hare iha retrato ne'e, nia varanda luan liu uluk nian. No Nia sempre nakloke ba ema hotu nebe hakarak ba visita Nia. By Paulo S. Martins (qno.tls@gmail.com)