Pesquisar neste blogue

SOBRE MIM / ABOUT MY SELF / TENTANG DIRI SAYA / KONA-BA HA'U AN.

A minha foto
Díli, Díli, Timor-Leste
Olá..., Sou Paulo S. Martins, de Ainaro, sou eis seminarista do Seminário Maior de São Pedro e São Paulo Fatumeta, Díli, Timor-Leste (Eis Frater), licenciado em Direito pela Escola de Direito da Universidade do Minho, Braga-Portugal e sou mestre em Direito Tributária pela mesma escola. Atualmente sou jurista e assessor legal num instituto público em Díli. Ora, esta página criei em 2010 com intuito partilhar pouco conhecimento que eu tenho ao público em geral e aos que têm sempre sede de ciências e informações. Os conhecimentos e as informações que opto por publicar aqui sempre estão relacionados com direito, cultura, família e poemas. Aqui vai a minha página. Portanto, agradeço imenso pelos comentários e sugestões dados para melhorar esta página. Um grande abraço. Paulo Martins

segunda-feira, 16 de dezembro de 2019

Hanoin ruma kona-ba impostos no taxas iha Timor-Lorosa'e (Tétum - língua oficial)



Paulo Soares Martins
(Mestre em Direito Tributário
pela Universidade do Minho, Braga - Portugal).

Impostos no taxas mak tributos ne’ebé Estado estabelese para bele hetan reseitas atu nune’e bele finansia atividade estadu nian ba interesse públiku (Vide artigo 144.º KRDTL). No sidadaun hotu iha dever atu selu impostos no taxas atu nune’e bele kontribui ba reseitas estatal (art.55.º KRDTL). Tanba se ita la selu impostu no taxa, Estadu atu hetan osan iha ne'ebé para halo estrada, ponte, selu polísia no FDTL, hari eskola no hospitál. Eh halo manutensaun ba sasan sira ne'e. Labele laran metin los ba reseita petrolífera tanba ida ne'e la estável eh irenovável eh loron ruma sei maran. Tanba ne'e Estadu maka ita hotu (sidadaun) no sidadaun hotu maka forma Estadu. Estadu existe tanba ita hotu no ita hotu existe tanba Estadu. 

Ko’alia kona-ba taxas no impostos, ita refere ba figura tributos rua ne’ebé nia natureza la hanesan. Maske sira nain rua hola parte iha direito tributário ne’ebé sai hanesan ramu ida husi direitu finanseiru. Direito finanseiru ne’e akumula iha ramu bot ida ne’ebé hanaran direitu ekonómiku. Signifika katak direitu tributáriu maka ramu kik ida ne’ebé mai husi direitu ekonómiku.

Nain rua ketak-ketak maibé ida deit. Ida deit iha ramu direitu finanseiru no ida deit iha naran ida "tributos". Ida deit tanba rua ne'e kontribui hotu ba reseitas estatal nebe'e sei utiliza ba finansiamentu interese públiku sira. Ketak-ketak iha ninia natureza. 

Nune’e impostos mak prestasaun ho kararáter pekuniária ne’ebé sidadaun ida entrega ba Estadu ho nia karatér la-sinaglámatiku, unilateral no koativu. Signifika katak sidadaun ida wainhira selu impostos la simu fali buat ruma hanesan kontra-prestasaun direita. No wainhira la kumpri, Estado reserva direitu atu exije kumprimentu pagamentu imposto nian ba sidadaun ne’ebé mak la selu. Exemplu, selu imposto konabá saláriu.  

Taxas iha nia karáter bilateral no sinaglamátika. Significa katak nia hanesan prestasaun ho natureza pekuniária, bilateral no sinaglamtátika. Katak sidadaun ida wainhira selu taxa ruma tanba nia hetan kontrapresatsaun ida ne’ebé ekivale ba kustu nebé nia selu. Exemplu, selu propinas universidade nian tanba hetan formasaun iha Universidade, selu eletrisidade tanba hetan benefísiu direitu husi ahi eletrisidade iha uma.

Lei iha artigo 144.º númeru 2, KRDTL dehan katak impostos ho taxas kria husi lei. Liafuan "lei" iha ne’e ho sentidu material. Katak bele lei husi Parlamentu Nasionál no bele mós lei husi Governo hanesan Dekretu Lei.

Iha matéria imposto nian, artigo 144.º, n.º 2 ne refere ba lei formal. Significa katak tenki lei husi Parlamentu Nasionál tanba artigo 95.º, n.º 1, alínea p) ne’ebé refere kona-ba “polítika fiskál” refere esklusivamente ba matéria impostos no laos ba taxas. Tan ne’e, matéria impostos ne’e kompeténsia esklusiva Parlamentu Nasionál nian.

Iha matéria taxas, tributo ida ne’e bele kria husi Governu liu husi Dekretu-Lei. Maibé tenki bazeia ba Rejime Jerál Taxas nian. No regime jerál taxas nian ne’e matéria ne’ebé enkuadra iha kompeténsia esklusiva Parlamentu Nasionál nian. Se Governu kria taxa ruma ne’ebé mak la observa ba regime jerál taxas, ita bele dehan katak taxa refere inkonstitusionál. Iha impostos mos, se Governo kria imposto ruma, ita bele dehan katak imposto refere inkonstitusionál tanba laos Governu nia kompeténsia.

Matéria imposto tenki kria husi lei Parlamentu Nasionál nian ne’ebé regula mos ninia matéria esensiál sira hanesan insidénsia (subjetiva no objetiva), taxas, garantias ba kontribuintes sira no benefísiu fiskál. No lei parlamentar ne’e tenki kompletu, klaru no komprensível. Labele husik dalan ba Governu atu apresia konforme nia hakarak. Iha linguajén téknika jurídika fiskál nian karik dehan reserva absoluta lei formal ne’ebé konkretiza iha prinsípiu tipicidade fechada. Tanba wainhira husik Governu halo apresiasaun tuir nia hakarak maka bele lori risku ba ema sira ne’ebé selu impostu. Tanba ema ne'ebé halo apresiasaun tanba iha konseitu indeterminado no iha diskrisionáriu, nia bele apresia tuir nia koñesimentu. Ikus mai, faktu ne'ebé tuir lolos la merese selu imposto mos bele selu hotu. No ida ne'e prejudika direitu ba propriedade ema idaidak nian. Tan ne'e, diak liu mak lei parlamentar ne fixa kedas se se mak atu selu imposto no imposto konabá saída. Iha imposto “konaba saida” iha ne’e tenki fiksa kedas kritérius kompletus ne’ebé determina katak faktu X sujeita ba imposto Y tanba preense kritérius a, b, c no d nebé maka lei rasik haruka (Vide Manual Direito Fiscal Professor Alberto Xavier pp. 110 e seguintes).  

Mak ne'e deit, depois sei kontinua.   

Sem comentários:

Enviar um comentário

Muito obrigado

GENTE DE TIMOR (Obra Original do Paulo S. Martins)

Da ilha verde, da forma de crocodilo.
Da verdura montanhosa e da alma lutadora.
De um sangue humilhado mas não ser humilhada.


Da brisa da frescura e do aroma da verdura,
Do rio pedroso e das rasas espinhosas,
das cores arco-íris e das flores da natureza.


Ó gente de Timor...!
Das praias bonitas e das ondas manhosas,
das águas quentinhas e das bocas sorridentes.


Do coração da pomba e pele da cobra,
dos olhos da águia e pés dos crocodilos.
das mãos do campo dos pés do viagante.


Ó gente,
minha gente
gente de Timor...!
mostrai a boca e lavai os olhos,
treinai as asas e voai mais alto,
treinai os pés e chegai mais longe.


Uma Lisan Diurpu,

Uma Lisan Diurpu,
Uma lisan Diurpu, hanesan uma lisan eh Uma Knua eh Uma Lulik ka ho lian português "Casa Sagrada" timor nian ne'ebé mos sai hanesan Uma Lulik ne'ebé importante iha Knua Ria-ailau, Ainaro-Manutaci. Uma Lulik ne'e besik ba Ramelau hun. Uma ne'e agora nia gerasaun ladun barak, maibé komesa buras fali ona ba oin ho prezensa foin sa'e sira ne'ebé foin moris iha tinan 1990 mai leten. Agora dadaun Sr.António mak hola fatin eh substitui fali Sr. Augusto ne'ebé uluk nudar bali nain ba Uma Lulik ne'e nia fatin para bali uma ne'e. Uma Diurpu lokaliza iha Distritu Ainaro, Subdistritu Ainaro, Suco Manutaci no Aldeia IV. Nia fatin uluk besik malu ho uma Lisan Mantilu ne'ebé uluk iha Mupelotui no Maupelohata. Maibe agora sai ona mai iha buat mos ka fatin foun principalmente iha tempo katuas Augosto nian. Ita hare iha imagem ne'e, iha uma ne'e nia kotuk ida kalohan taka ne'e mak foho Ramelau ka Tatamailau. Hori uluk iha okupasaun Portuguesa no Ocupasaun Indonésia nian iha Timor, Uma Diurpu seidauk hetan Sunu ka amesa hosi Ahi. Tanba tuir história beiala sira nian, uma ida ne'e ahi nunka bela han, ka ahi la han. Tuir lian nain no katuas sira nebe hare ho matan, katak iha tempo kolonial português nian iha Timor, uma Mantilu nebe momentu neba hari besik kedan uma Diurpu (Uma tatis sei ba malu) ne'e ahi han tia iha kalan ida, nebe tuir lolos uma Diurpu ne'e mos ahi tenki han hotu, nia logika nune, tanba uma rua ne'e rabat malu kedan. Maibe katuas sira haktuir dehan, sa mak akontese iha momentu neba mak, manu makikit mean (manu lokmea ) ba tur iha uma Diurpu nia kakuluk ne'e i kuando ahi lakan ne'e baku ba uma Diurpu nia leten, manu makikit ne'e loke liras dala ida, ahi lakan baku fali ba parte seluk. Ho nune'e ahi han uma Mantilu ne'e to romata, maibe uma Diurpu ne'e ahi la han. I manu makikit ne'e tur iha uma ne'e nia kakuluk to ahi lakan hotu ka mate. Iha kolonial indonésia nian, ahi nunka han uma ne'e. Milisia sira tama to'o iha bairro neba i sunu uma Builiuh nebe iha kraik mai maibe la sunu uma Diurpu, milisia sira liu kona dalan ninin deit i neon la kona ka la hanoin at ba Uma ne'e. Além de ne'e, katuas assasinio ka oho dor no katuas seluk nebe ema iha suku laran konsidera katak lia-nain iha suko ne'e fo sasin katak uma Diurpu ne'e iha nia karakter da unika i ema ne'ebé hanoin a'at nunka bele hakat to'o uma ne'e nia sorin, tanba sei la hetan dalan atu tama ba uma ne'e. Iha tempo indonésia nian, iha momento nebé ami hotu sei kik, kuando kalan ka loron mak bapa sira atu tama ba ou falintil sira lao besik iha uma ne'e, ita iha uma laran hatene kedan ona tanba iha manu (ho froma manu fuik hanesan andorinha bot) ida nebe'e hanesan manu makikit kik ne'e semo haleu uma laran ne'e i fó alerta ba ita. Iha ne'e ita nebe toba iha uma laran sei la dukur tanba manu ne'e nia liras sempre baku ita no baku buat kroat nebe ita iha. Uma ne'e uluk iha Maupelohata hansa dehan tia ona. Sai fali mai iha nia fatin foun, hari'i desde 1976 no'o troka lolos iha 1998. Hafoin ta'a fali ai foun no prepara material foun pois hari'i fali iha 1998 to agora 2014. Nia kondisaun diak nafatin hansa ita hare iha retrato ne'e, nia varanda luan liu uluk nian. No Nia sempre nakloke ba ema hotu nebe hakarak ba visita Nia. By Paulo S. Martins (qno.tls@gmail.com)