Pesquisar neste blogue

SOBRE MIM / ABOUT MY SELF / TENTANG DIRI SAYA / KONA-BA HA'U AN.

A minha foto
Díli, Díli, Timor-Leste
Olá..., Sou Paulo S. Martins, de Ainaro, sou eis seminarista do Seminário Maior de São Pedro e São Paulo Fatumeta, Díli, Timor-Leste (Eis Frater), licenciado em Direito pela Escola de Direito da Universidade do Minho, Braga-Portugal e sou mestre em Direito Tributária pela mesma escola. Atualmente sou jurista e assessor legal num instituto público em Díli. Ora, esta página criei em 2010 com intuito partilhar pouco conhecimento que eu tenho ao público em geral e aos que têm sempre sede de ciências e informações. Os conhecimentos e as informações que opto por publicar aqui sempre estão relacionados com direito, cultura, família e poemas. Aqui vai a minha página. Portanto, agradeço imenso pelos comentários e sugestões dados para melhorar esta página. Um grande abraço. Paulo Martins

terça-feira, 25 de janeiro de 2011

Diskursu Primeiro Ministro, José Alexandre Kay Rala Xanana Gusmao iha Apresentasaun Lei OJE2011

José Alexandre "Kay Rala" Xanana Gusmão

REPÚBLIKA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE DISKURSU SUA EXELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMÃO IHA OKAZIAUN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI KONA-BA ORSAMENTU JERÁL ESTADU BA 2011 PARLAMENTU NASIONÁL



12 JANEIRU 2011 .

Sua Exelênsia Senhór Prezidente Parlamentu Nasionál Distintus Deputadus Karus Membrus Governu Senhoras no Senhores,

La ós demais, iha oportunidade ida ne’e, atu dezeja ba titulares Órgauns Soberania Paíz nian, ba distintus Reprezentantes Povu nian iha Uma Fukun ida ne’e, no ba Povu tomak, ha’u nia Governu nia sinserus votus, ba tinan 2011, atu ita hotu disemina ka haklekan valores morál polítika nian ho enkoraja padroens étika profisionál, no atu ita hotu bele hakle’an liután Povu nia konfiansa kona ba futuru, hodi nuneé bele konsolida armonia sosiál, liuhusi habelar tolerânsia demokrátika.

La ós demais mós, atu ita hanoin hikas fali katak, ita foin perkorre dékada ka tinan sanulu, iha prosesu tranzisaun ida hodi recupera ita nia soberania, ne’ebé hahú pratikamente iha 2000, ho UNTAET. Tinan rua liutiha, iha Dezembru 2002, ita hahú eskaramusas ka konflitus ki’ik-oan, iha Dili, to’ó sunu uma balu. Iha Fevereiru 2004, iha Lospalos, ita nia Forsas sira sai ba estrada, tiru kilat, prende tan polísias no halo hakfodak populasaun tomak. Iha Abril 2005, iha manifestasoens durante loron 19, i maski la provoka estragos, halo ema hotu laran taridu, ta’uk no susar tebetebes.

Iha Marsu 2006, iha Baucau, hahú levantamentu militares nian, ho adezaun, ikus mai, husi unidades sira seluk, faktu ne’ebé provoka danus boot tebetebes ba Estadu. Iha Fevereiru 2008, atentadu ida ne’ebé la susesu, hasoru titulares Órgauns Soberania 2, maibé kauza duni impaktu polítiku ne’ebé maka’as tebes, iha nível nasionál no internasionál. Atu hanesan fali Timor-Leste ho nia Povu tomak, kondenadus tiha ona atu moris iha ahi no violênsia laran, violênsia nebé repete hela deit, tinan rurua laran.

Tanba ne’e, mak iha 2009, iha désimu aniversáriu Referendu, ha’u nia Governu haklaken ba Povu tomak, mensajen ida nune’e: Adeus Konflitu, Bein-vindu Dezenvolvimentu! Iha 31 de Dezembru, ita taka 2010, iha ambiente festa nian, tanba durante tinan tomak laran, ita bele nota katak, tempu kalan, ita nia labarik sira bele sai ona ba estrada, inan-aman sira mós bele ko’us kosok-oan sira lori sai, hodi haksolok hamutuk, tanba sente katak ita hakat daudaun ona, ba iha sosiedade ida ke solidária no belun ba malu i, liu-liu, ba sosiedade ida ne’ebé tolerante no, tuir nia natureza rasik, pacífica, katak, dame na’in.

Ha’u hakarak mós, lori Governu nia naran, hato’o ha’u nian profundus sentimentus gratidaun ba Órgauns Soberania Estadu nian hotu, ba partidus polítikus, ba Igreja no konfisoens relijiozas tomak, ba Komunidade Internasionál, ba ONU i ISF, ba Sosiedade Sivíl no ba Juventude i, ho razaun boot liu, ba Povu Timor-Leste tomak, tanba esforsus ne’ebé, ema idaidak no hotu-hotu, halo ona, hodi garante estabilidade polítika iha Paíz laran.

Hein katak 2011 bele sai hanesan Tinan Reforsu ba Páz no Estabilidade, atu nune’e, dékada ida ne’ebé sei komesa to’o tinan 2020, bele konhese, duni ona, dalan progresu sosiál no polítiku ho dezenvolvimentu ekonómiku nian, buat ne’ebé Timor-Leste presiza no merese tebes duni! Liuliu, depois de tinan ruanulu resin hat halo funu atu hetan ukun-an né, no mós depois de tinan sanulu dahuluk atu harí fundasaun ba ita nia Estado nebé sei kosok.

Exelênsias, Senhoras no Senhores,

Tanba ita temi ona tinan sanulu dahuluk hodi to’o iha ne’e, ha’u hakarak fó hanoin mós ba Povu tomak no liu-liu ba distintus deputadus sira, katak tinan 2011, sei sai deit nudar kontinuasaun husi esforsus, hirak ne’ebé ita halo ona iha tinan tolu ho balu laran, hodi kumpri programa IV Governu Konstitusionál nian.

Ideias fundamentais ne’ebé hamahon Programa Governu nian, ba tinan 5, nebé ami mai aprezenta iha Parlamentu Nasionál, iha inísius Setembru 2007, mak hanesan:

- Nesesidade atu Povu rekupera fali konfiansa iha instituisoens Estadu nian. I ami fiar metin katak ita konsege halo duni ida ne’e, hodi haburas konsiênsia no hametin espíritu ida ne’e duni. Karik, kauza ida mós, iha krize 2006 nian, mak disiplina no étika profisionál ne’ebé monu maka’s iha ita nia Forsas Defeza no Seguransa, ohin, maski sei iha buat barak atu halo iha instituisoens rua ne’e, ita labele haluha atu valoriza esforsu boot ne’ebé Komandu halo nafatin, tantu iha F-FDTL hanesan iha PNTL, hodi korrije no hadi’a ita nia militares no polísiais sira. Faktu ida ne’e, la iha dúvidas, kontribui maka’as mós ba ambiente konfiansa no estabilidade ne’ebé ohin loron ita desfruta ka hetan.

- kriasaun kondisoens ba dinâmika kresimentu progresivu ida, ne’ebé bele kombate dezempregu. Ita bele haré dinâmika partisipasaun foun ida né, maski nota liu iha Díli, sei la iha ema ida, se nia haré lolós, atu nega katak, iha daudaun ona duni atividades ekonómikas barabarak, no só nune’e mak bele kria empregus. Iha interiór Paíz, konsege mós ona estabelese mekanizmus desentralizadus kona-ba operatividade setór privadu ho kriasaun empregu lokál.

- nesesidade kona ba apoiu di’ak ida, ka, apoiu ida ne’ebé konsekuente no determinadu ba setór privadu nasionál, atu bele kapasita ne’neik nia an, tuir kritérius kompetênsia, onestidade profisionál, kapasidade téknika iha nia relasaun ho valór projetus. Hanesan rezultadu husi definisaun ida ke klara liu kona-ba parseria entre Governu ho setór privadu, iha períodu krusiál ba konstrusaun Paíz ne’e nian, mak hahú duni prosesu ida ne’e no, fiar katak, iha área ida ne’e, ita halo tebes duni buat ne’ebé ita bele.

- prinsípiu fundamentál kona-ba boa governasaun ezije mós prosesu reforma graduál ida, ba modernizasun Administrasaun Públika nian. Esforsu halo tiha ona ba estabelesimentu sistema baze ida, ho rezultadu ba médiu prazu, liuhusi kriasaun Komisaun Funsaun Públika. Objetivu, ba kurtu prazu, mak atu hadi’a fali imajen no papél servisu públiku nian. Ho servidores Estadu nian tomak, ami kontinua komprometidus atu hadi’a liután sira nia profisionalizmu hodi promove, nudar padraun étika nian, mak: onestidade, disiplina no espíritu ekipa.

- Tanba ne’e mak, ita tenki fó duni importânsia ba nesesidade atu valoriza, ka, hadia no foti, ita nia rekursus umanus. Inisiativas balun hala’o ona, maibé kestaun ida ne’e, hanesan kestaun ida ne’ebé, ba médiu no longu prazu, tenke kontinua merese polítika ida ke di’ak no nia aplikasaun ne’ebé di’ak liu. Ita nia Paíz tenke iha téknikus ho kualidade aas i espesialistas, iha áreas oioin, atu evita katak ita kontinua depende ba subserviênsia, ka hakru’uk-an, ba saláriu boot, nabé akontese ho ema barak (timór-oan ka estranjeirus) nebé obedese ka haktuir deit ba organizasoens ne’ebé selu sira, hodi inverte ka altera tiha espíritu atu serve ba Povu no Paíz.

- iha área polítikas sosiais, hahú ona prosesu pagamentu ba veteranus, ba idozus no inválidus sira. Iha mós área ida ne’e, fó ona asistênsia ba tratamentu iha rai li’ur ba kazus ne’ebé labele trata iha Paíz laran. Ha’u nia Governu kontinua estuda Sistema Seguransa Sosiál ida, ne’ebé bele aplika ba kondisoens Timor-Leste ohin-loron nian no ba aban-bain rua. Sistema ida nebé tenke sustentável, tanba, ba tempu badak, ita sei iha funsionárius noservidores Estadu rihun-ba-rihun mak sei pasa ba reforma.

Nuné duni maka, hanesan ha’u aprezenta, iha Setembru 2007, iha Parlamentu Nasionál, ha’u nia Governu la simu filozofia ida ne’ebé dehan katak “paíz kiak, povu moris kiak-rabat rai, maibé loko-an katak iha osan barak nebé rai hela iha bancos, paízes riku-boot sira nian’. Hanesan ita hotu hatene, maior parte osan Fundu Petrolíferu ne’e, agora tau hela iha ‘US Treasury Bonds’ no ha’u fiar katak ita hotu akompanha krize ekonómika mundiál i hatene mós kona-ba frajilidade ekonomia amerikana, ne’ebé fó hanoin ba ita katak, valór reál ba ita nia rikeza, ho osan dólar amerika, sei menus liufali nia valór nominál rasik.

Nune’e, dezde Setembru 2007, ha’u nia Governu deklara tiha ona iha Parlamentu ne’e, katak ‘hakarak atu utiliza rikeza husi rekursus naturais i minerais, ho forma kontrolada i efisiente’. Iha Setembru 2007, previzaun kona-ba valór totál Fundu Petrolíferu mak hanesan:

- ba 2007........................ 1.940 mil milhoens dólares amerikanus - ba 2008 ....................... 2.906 mil milhoens dólares amesikanus - ba 2011 ....................... 5.550 mil milhoens dólares amerikanus

Iha 31 Dezembru 2010, balansu kona-ba Fundu Petróleu mak 6.900 mil milhoens de-dólares amerikanus, né katak 1.400 mil milhoens boot liufali previzaun ne’ebé halo, iha Setembru 2007, ba finál tinan 2011. Iha 2002, ho tulun husi Fundu Monetáriu Internasionál, previzaun kona-ba valór totál Fundu Petróleu nian ba 2021, (tempu nebé sira fó atu Bayu Undan atu maran) mak entre 1.8 to’o 3.2 mil milhoens de-dólares amerikanus.

Haú hakarak temi buat hirak ne’e hotu, ohin no iha né, atu ita lalika haksesuk malu kona-ba Fundu Petróleu, hanesan fali ha’u nia Governu la hatene asuntu ida ne’e, hanesan fali ha’u nia Governu la persebe sáida mak “virus noruegês” i sáida mak “doensa holandeza”.

Kona-ba reseitas petrolíferas, sa’e maka’as iha 2010. Timor-Leste rejista aumentu to’o 38% relasiona ho níveis 2009 nian, i reseitas petrolíferas atinje valór rekorde ka ás liu, to’o 2,172 mil milhoens dólares.

Prevê katak Reseitas Petrolíferas sei kontinua aas iha 2011 no 2012, liu-liu tanba demanda husi ekonomias emerjentes no prejuízus ne’ebé mosu tanba alterasoens klimátikas ne’ebé afeta mundu tomak. Nune’e, reseitas petrolíferas ne’ebé estima ba 2011 i 2012, mak hanesan 2,2 mil milhoens dólares no 2,4 mil milhoens dólares, ba ida-ida.

Rendimentu Sustentável Estimadu (RSE) kalkula to’o 734 milhoens iha 2011, ne’e signifika aumentu, ho 232 milhoens, kompara ho tinan 2010. Aumentu ida ne’e, liu-liu tanba alterasaun metodolojia kálkulu RSE nian. Katak, uluk, atu halo kálkulu, ita uza previzaun husi WTI (West Texas Intermediate), nebé kaer senáriu kiik liu ba folin minarai nian, husi AIE (Administrasaun Informasoens kona ba Enerjia), nebé hato’o iha nia relatório anual. Senáriu ida ne, bele konsidera prudente liu kedas.

Atu kalkula RSE ba tinan 2011, ami uza média husi estimativas nebé kiik no estimativas referência EIA nian, nudar folin minarai WTI nian, nebé uza hela ba kálkulu baibain RSE nian. Média husi senárius rua EIA nian né, iha duni dalas konfiansa 68% nian, kona ba folin minarai iha tempu besik, i média ida né badak liu média folin minarai nian iha tempu naruk. Auditór Independente Fundu Petrolíferu nian sertifika ona kálkulus hirak ne’e i konfirma katak halo tuir duni rekizitus husi Lei Fundu Petrolíferu nian.

Previzaun presu petróleu tuir WTI mak 68 dólares/barril ida, iha 2011, i 71 dólares/barril ida, iha 2012, hodi aumenta ba 110 dólares/barril ida, iha 2024. Mudança ba metodolojia né, mai prova kompetênsia Ministériu Finansas nian, ne’ebé liutiha tinan 5 ezistênsia RSE nian, bele halo revizaun krítika ida ba prosesu tomak no konklui katak previzoens ne’ebé prudentes demais liu, bele kestiona ka tau dúvidas kona ba kredibilidade kálkulus RSE nian rasik.

Kualkér opiniaun, ne’ebé defende métodu previzoens ida ne’e, ka, estimativa ida ne’ebé prudente demais liu, padese ka sofre virus noruegês, no haluha katak Noruega rasik lori tinan barak tebe-tebes atu adopta buat sira ne’e... né mós, só depois-de Noruega sai tiha ona dezenvolvidu ekonomika no sosialmente, i la presiza, hanesan ita, preokupa ho bolsas de-maen, ho idozus no veteranus, profesores i parteiras ne’ebé sei uitoan liu, ho malária no tuberkuloze, ho falta de-mezas no bankus iha eskolas, ho bee no saneamentu, ho eletrisidade, ho agrikultura subsistênsia, ho setór privadu foin iha embriaun, entre dezafius barabarak ne’ebé Timor-Leste hasoru no tenke rezolve.

Maski kontinua nafatin kálkulu ida ke prudente, RSE agora ne’e apropriadu liu ona ho sirkunstânsias reais Timor-Leste nian, no la arriska reseitas futuras Fundu nian. Polítika Governu ne’e nian, mak atu Fundus hirak ne’e tenke utiliza ona agora no iha futuru, hodi investe maka’as ba ita nia Nasaun no ita nia Povu.

Governu ida ne’e nia polítika mak atu serve di’ak liután ita nia Povu nia intereses no “labele hakiduk” hasoru dezafius foun, maski implika oras barak hodi halo estudu no reflesaun. Depois-de tetu no hanoin didiak, Governu barani atu, durante tinan tolu sira ne’e nia laran, dezenvolve neineik estratéjia investimentu Fundu Petrolíferu nian ida, ne’ebé fó vantajen boot liu ba Timor-Leste.

Ita hakarak diversifika karteira investimentus ho klase ativus lubun ida no mós haré tuir ba rejioens no moedas, hodi nune’e bele hamenus riskus i aumenta retornus ne’ebé ita hakarak. Dezde 2009, karteira investimentu iha títulus lubun ida governus estranjeirus nian, ho títulus ne’ebé Organizasoens Supranasionais mak fó sai, hodi nune’e mak iha Outubru 2010 Fundu komesa investe ona iha merkadus globais asoens nian – buat hirak ne’e hotu, hala’o duni no kumpri tomak lós Lei Fundu Petrolíferu nian.

Senhór Prezidente Parlamentu Nasionál Distintos Deputados Senhoras no Senhores,

Ho buat hirak ne’ebé dehan tiha ona ne’e, ita bele konstata, ka haré, katak Orsamentu Jerál Estadu nian ba 2011, koloka-an ka situa entre rezultadus pozitivus ne’ebé ita hetan to’o ohin loron, no buat sira seluk nebé sei bele implementa hodi kumpri tomak Programa IV Governu nian.

Polítikas reforma nian, ne’ebé Governu ne’e implementa ona, fó ona rezultadus ekonómikus i sosiais boot iha 2010, rezultadus ne’ebé rekonhesidus iha nível mundial, hodi nuné bele ultrapasa, ho susesu, krizes síklikas ka naba-naban, ne’ebé rejista ka mosu dezde 2002.

Timor-Leste oras ne’e hanesan Nasaun ida ne’ebé estável ba beibeik, no hatudo daudauk nia empenhamentu atu kombate hasoru pobreza. Ema besik 96.000 mak sai ona husi situasaun kiak-rabat rai, tanba 1,4 mil milhoens dólares husi despeza públika ne’ebé investe, no rezulta diminuisaun 9% iha pobreza. Nune’e, tendênsia subida ne’ebé rejista to’o 2007, wainhira pobreza atinje máximu 50%, bele inverte ona ka tun fila fali ona.

Dezempregu, indikador at ida, la ós de’it iha Timor-Leste, maibé iha mós sosiedades dezenvolvidas barabarak ohin-loron, liuliu tamba resesaun mundial. Iha Timor- Leste, ita konsege hamenus daudauk ona, tuir estatístikas foin daudaun ne’e nian, ne’ebé hatudu katak média ida ho 95% ba mane, idade entre 30 no 49, i aproximadamente, feto rua entre feto na’in lima, ho idade 15 ba 49, mak klasifikadus hanesan ema sira ne’ebé atualmente hetan servisu.

I, se iha 2007, 85% ema timór-oan mak empregadus iha setór agrikultura, agora hela de’it ona 67%, husi parte mane, no 61%, husi feto, ne’ebé servisu iha agrikultura, tanba setór vendas no servisus emprega tiha 22% feto no mane 14%. Ne’e hatudu katak ita la’o daudauk ona ba modernizasaun iha ekonomia timór-nian.

Ita mós atinje tiha ona Indikadores Dezenvolvimentu Miléniu, kona-ba taxas mortalidade infantíl no labarik sira ne’ebé tinan lima nia ókos. Indikadores saúde sai di’ak duni, ho 78% labarik, ohin loron hetan tratamentu ba doensas bázikas, i 86% inan sira simu kuidadus pré-natais ka antes do parto, ho aumentu 41%.

Ho orgulhu boot, i ho liután esperansa ba futuru, mak ita bele haree katak bain-hira kompara Timor-Leste ho índises globais sira seluk, ita hetan kresimentu ekonómiku iha 2009 ho 13% - ida ne’e, la ós de’it kresimentu ida ne’ebé aas liuhotu iha rejiaun ne’e, maibé halo parte mós ekonomias sanulu ne’ebé ho kresimentu aas liuhotu iha mundu tomak, durante tinan 2008 i 2009.

Reformas iha nível Jestaun Finansas Públikas, fundamentais tebes ba kresimenttu ida ne’e. Hanesan ezemplu, reformas ba sistema tributáriu ne’ebé hasa’e klasifikasaun globál husi 75.º ba 19.º, no iha Doing Business globál, sa’e pozisoens 7. Karik, husi parte ida, susesu ne’e sei ki’ik, husi parte seluk, ne’e signifika katak ita realiza daudaun ona progresu balun.

Husi parte seluk mós, Índise Dezenvolvimentu Umanu Nasoens Unidas nian ba 2010, hatudu katak Timor-Leste sa’e pozisoens 11 dezde 2005, ho Timor-Leste tama atualmente iha kategoria dezenvolvimentu umanu médiu, no Índise Persepsaun kona-ba Korrupsaun 2010 nian, husi Transparênsia Internasionál, hatudu mós subida ida ho pozisoens 19 durante últimus 12 mezes.

Timor-Leste, hanesan terseiru Paíz iha mundu, ne’ebé konsege kumpri tomak Inisiativa Transparênsia ba Indústrias Extrativas. Institutu Revenue Watch no Transparênsia Internasionál klasifika Timor-Leste, iha 2010, hanesan halo parte grupu paízes ho transparênsia boot liuhotu iha nível reseitas.

Né duni, ita hotu tenki hahú tinan 2011, ho konfiansa no ho ânimo foun. Governu ida né, iha vontade nafatin atu kontribui liután ba ita nia Nasaun nia progresu.

Senhór Prezidente Parlamentu Nasionál Distintus Deputadus

Polítika orsamentál ba 2011, mak atu hametin liután hakat ne’ebé ita halo ona, iha tinan hirak né nia laran, ba kresimentu no dezenvolvimentu ekonómiku.

Ba objetivu ida ne’e, ita bele konta ho kompromisu ba efisiênsia nebé diak, iha ita nia Funsaun Públika, nebé agora iha tebes duni kbiit atu jere mákina administrativufinanseira ida ke robusta ka boot ona, nune’e mós ita bele konta ho melhorias iha dezempenhu Sistema Jestaun Finansas Públikas nian, nebé permite, dala ida tán, taxas ezekusaun orsamentál ba tinan 2010, nebé satisfatórias tebes.

Nune’e, iha 31 Dezembru 2010, ita bele rejista katak despeza totál ho osan, nebé Governu halo, mak $687.78 milhoens de-dólares, ne’ebé reprezenta taxa ezekusuan 82.1%.

Importa resalva katak:

1. Taxa ezekusaun orsamental ida né sei ás liu tan, tamba tuir ‘standards’ internacionais nebé rai hotu pratika, liu tiha fulan rua, kona ba anu financeiro ida nian ramata, mak bele taka konta hotu-hotu.

2. Governu la inklui ona compromissos ka “commitments” iha relatórius kona-ba ezekusaun finanseira. Atu aklara didiak, ha’u tenki dehan katak obrigações ka ‘obligations’ diferente ho compromissos ka ‘commitments’.

3. Fundus hotu-hotu ne’ebé la utiliza, sei fila fali ba kofres Estadu iha finál du-anu, ho forma transparente.

4. Iha monitorizasaun ba despeza loroloron nian, liuhusi sistema FreeBalance, haré tuir despeza nebé Parlamentu Nasionál aprova, hodi garante transparênsia nebé di’ak liu, i ajuste iha tempu reál ba kontijênsias ne’ebé rejista ona iha Paíz, ho efisiênsia ne’ebé boot liu iha gastus públikus.

5. Ikus liu, importante atu sublinha katak bele ezekuta duni 73,8%, husi kapitál dezenvolvimentu, rezultadu ne’ebé di’ak tebes tanba iha tinan kotuk, ita hasoru konstranjimentus institusionais balun ne’ebé kondisiona prosesus aprovizionamentu tomak, no mós, époka naruk ida ho udan boot loro-loron deit, hodi susar tebes atu bok-an.

Senhór Prezidente Parlamentu Nasionál Distintus Deputadus

Totál despezas Estadu Timor-Leste nian ba 2011, estima ho valór $985 milhoens de-dólares, no reseitas totais naun petrolíferas, ne’ebé estima $110 milhoens. Défise fiskál naun Petrolíferu mak $875 milhoens, ne’ebé $734 milhoens sei finansia ho Fundu Petrolíferu i $141 milhoens husi Fundu Konsolidadu Timor-Leste nian.

Senhoras no Senhores, mensajen prinsipál Orsamentu ne’e nian la totalmente diferente husi mensajens Orsamentus sira uluk nian: katak investimentu iha área infraestruturas no dezenvolvimentu kapitál umanu, krusiál liután ona ba Timor-Leste, karik ita hakarak diversifika ekonomia no transforma ita nia ekonomia, ne’ebé bazeada fundamentalmente iha petróleu, ba ekonomia naun-petrolífera!

Ne’e la’ós dadu foun ida, no ita hatene katak ekonomias hotu-hotu (i ekonomistas) mundu tomak nian, sira partilha vizaun ida ne’e. Dezafiu konsiste liu-liu, iha forma oinsá atu implementa objetivu ida ne’e.

Ita sei husik ba paízes rikus “G20” nian ou “G8” nian, atu halo sira nia reajustamentos, hodi ajuda ba rekuperasaun graduál iha sira nia ekonomias. Enkuantu né, ita timór-oan tomak, tenki konsentra ita nia atensoens tomak, ba prosesu kompleksu tinan sanulu, konstrusaun ita nia Estadu no ita nia Nasaun nian. Tanba, se lae, ita sei halo sala boot, bain-hira ita buka kompara PIB, inflasoens no Balansas Korrentes ho paízes hanesan Singapura ho Austrália karik. At liu, se ita mos temi to’o Indonézia karik, ho populasaun 250 milhoens no karik temi mós Xina ida, nebé nia abitantes liu biliaun ida.

Ha’u nia Governu orienta-an liu ho prinsípiu katak, iha momentu nebé deit, labele hasés-an husi realidade ita nia Rain nian, husi kondisoens dezenvolvimentu instituisoens Estadu nian no husi kapasidade nia kapitál umanu nian. Ha’u nia Governu mós haktuir prinsípio atu labele simu buat hotu nebé mai husi liur, tamba balun bele la korresponde ba realidade timor nian.

Tanba ne’e mak Governu, haré ba realidade ho difikuldades espesífikas ba Timor-Leste, deside atu kria Fundus Espesiais rua, nebé sei asegura koordenasaun ida ke di’ak liu ba projetus investimentu no dezenvolvimentu, nune’e mós nia realizasaun graduál i plurianuál, ho nia monitorizasaun.

Ne’e mak estratéjia nebé koerente i efisiente liu, atu aplika iha ita nia Paíz. Tan né, ami opta ba kriasaun fundus espesiais hirak né, ba jestaun ida ke di’ak liu, organizasaun no kontrolu tékniku-finanseiru, au-mezmu tempu, bele liberta Ministérius, departamentus no servisus kompetentes sira seluk, husi kestoens ne’ebé burokrátikas liu, atu nune’e, sira bele dedika esforsus tomak ba prestasaun servisus ba povu, einvez-de lakon sira nia tempu balu, hodi preokupa ho realizasaun projetus fízikus. Iha nesesidade boot ida, atu hamosu sinerjia atividades ne’ebé di’ak liu nian, atu labele akontese tán, katak eskola ida ka klínika ida halo hotu ona, maibé seidauk bele entrega, tanba falta bé, tan de’it depende ba organizmu seluk ida.

Portantu, ita labele koalia kona ba sentralizasaun finansiamentu, maibé kona ba rasionalizasaun no efisiênsia, hodi garante transparênsia ne’ebé boot liu kona-ba dezenhus ho kustus unitárius materiál nian, ho efikásia iha monitorizasaun no prosesu pagamentu. Nune’e, husi totál nebé orsamenta ba 2011, mak $895 milhoens de dólares,i husi né, $317,306 milhoens mak afetus ba Fundu Infra-Estruturas nian i $25 milhoens ba

Fundu Dezenvolvimentu Kapitál Umanu.

Fundu Infra-estruturas abranje projetus plurianuais no projetus boot sira seluk, nebé ás liu 1 milhaun de-dólares.

Fundu Infra-estruturas, sei posibilita kontinuasaun projetu rede nasionál kona-ba jerasaun i transmisaun enerjia elétrika, iha sentrais rua, Hera no Betano. Ami aloka de’it $166 milhoens, maski hatene katak kuantia né ki’ik liu fali, osan nebé iha realidade ami presiza, atu bele aselera projetu ne’e. Redusaun montante inisial nebé ami haré presiza duni, tanba ami mos tenki atende nesesidades paíz nian nebé barak, liuliu iha tinan hirak ne, nebé nakonu ho dezafius boot.

Fundu ida ne’e hakarak kontinua investe iha estradas, pontes, edifísius públikus, eskolas, hospitais, alén-de investimentu nebé presiza ba sistemas finanseirus integradus, ho osan liu $7,7 milhoens ba dezenvolvimentu hardware no software ba aprovizionamentu no monitorizasaun finanseira nian.

Sei ho nafatin Fundu Infra-estruturas, mak ita atu hahú dezenvolvimentu iha Kosta Sul, ho projetus mesak boot, nebé sei hala’o iha Tasi Mane, ho kustu, iha primeira faze, liu $30 milhoens de-dólares.

Projetus boot hirak ne’e, nebé kaer tuir interese nasionál, sei inklui:

• Pakote Dezenvolvimentu Suai: inklui Portu Multifunsoens ($2,5 milhoens); Baze Fornesimentu ka Supply Base ($11,5 milhoens); ho Reabilitasaun Aeroportu ($6,5 milhoens).

• Estudu, konsepsaun no supervizaun detalhada kona-ba lokál dezenvolvimentu kosta sul iha Beaço ($5,8 milhoens).

• Dezenvolvimentu infra-estruturas iha kosta sul atu halo análize kona-ba rota gazodutu ($3,5 milhoens), no mós estudus ambientais ba investimento ne rasik (2,8 milhoens).

• Konsepsaun no estudus kona-ba dezenvolvimentu Portu Marítimu Díli nian ($2 milhoens). Ponte-kais Dili, labele responde di’ak ona, iha espasu no operasionalidade, ba ezijênsias kona-ba aumentu konstante volume tranzasoens komersiais nian.

Senhór Prezidente Parlamentu Nasionál Distintus Deputadus

Iha Setembru 2000, iha Nova Yorke, hala’o Asembleia Miléniu nian, nebé Timor-Leste hetan priviléjiu atu tuir hanesan observadór, tanba ita seidauk rekupera ita nia plena soberania. Iha nebá, trasa Objetivus Miléniu nian no, iha 2015, Timor-Leste mós tenke bá hato’o relatóriu kona-ba sá-ida mak konsege halo ona no sa-ida mak la halo, durante tinan sanulu-resin lima laran.

Iha Setembro tinan kotuk, ita nia Presidente da República, Dr José Ramos- Horta, anunsia iha Assembleia-Geral ONU nian, ita nia compromisso atu hadia kondisoens moris no hela fatin ba ita nia populasaun.

Hodi né, mak konsebe programa MDG-Suco, atu fasilita uma, enerjia solár, bee ho saneamentu, nó obra dezenvolvimentu sosiál ki’ik seluktán. Programa ida ne’e prevê konstrusaun uma 5 iha kada aldeia, né signifika katak, iha 2011, ita atu providensia habitasaun desente ka uma diak, ba famílias liu rihun sanulu resin ida, ho objetivu finál katak, to’o 2015, ita bele hadi’a ona kondisoens moris ba famílias, iha áreas rurais, liu rihun limanulu resin lima.

Excelênsias

Maibé, Senhoras no senhores, ita hatene katak, se ita investe mesak de’it iha enfra-estruturas no la investe paralelamente iha kapitál umanu, ne’e sei lori ita ba lós de’it “ fatin kloot ida, i ita sei labele bok-an”. Se ita lakohi depende nafatin de’it ba asesores, téknikus ou mezmu ba emprezas internasionais, ita tenke aselera kedas ona, estratéjia dezenvolvimentu ba ita nia rekursus umanus.

Nune’e, dezenvolvimentu rekursus umanus labele adia, maibé labele mós “lufu-lafu” hodi hanoin rezultadus iha tempu badak; labele absorve meius finanseiru Nasaun nian tomak, nebé presiza hela mós ba setores importantes sira seluk, maibé mós, ita labele halo buat ida, se la iha investimentu ida ke substansiál. Ha’u hakarak lembra katak, karik iha solusaun ida ke fásil ba dilema ida ne’e, mak provavelmente sei la iha ona, sosiedades subdezenvolvidas iha sékulu XXI!

Atu finansia projetus plurianuais kona-ba formasaun i kapasitasaun téknika no profisionál ba timór-oan sira, iha setores hanesan justisa, saúde, edukasaun, agrikultura, rekursus naturais, turizmu, jestaun finanseira i, klaru, infra-estruturas, la ós kumpri lós de’it objetivu atu investe iha kresimentu ekonómiku no kompetisaun nebé boot liu, iha kontextu dezenvolvimentu rejionál, maibé signifika mós investe iha soberania nasionál.

Tanba né, Fundu Dezenvolvimentu Kapitál Umanu, ho serka-de $25 milhoens de-dólares ne’ebé aloka ba 2011, sei utiliza liu-liu hodi hala’o formasaun profisionál i téknika ho fó bolsas estudu, no mós atu hala’o asoens formasaun seluktán, hodi aumenta kuadrus téknikus nasionais kualifikadus.

Inisiativa husi Governu né, sei inklui iha 2011, investimentu kona-ba:

• $7,7 milhoens ba bolsas estudu iha Ministériu Edukasaun.

• $2.4 milhoens ba formaaun teknika kona-ba Ensinu Superior i Politekniku iha Suai ho Lospalos

• $2,1 milhoens ba bolsas estudu ba formasaun iha area finansas publikas ho formasaun informatika.

• $2,5 milhoens ba bolsas estudu ba formasaun área setor petroliferu.

• $2,6 milhoens ba formasaun profissional iha SEFOPE.

• $2,4 milhoens ba formasaun iha saúde no medisina.

• $1,9 milhoens ba formasaun profissional iha área justisa hanesan ba kriminalistas, agentes kadastru nian, auditores, majistradus, notarius, advogadus, tradutores no inspectores.

• $1 milhaun ba formasaun teknika iha Aministrasaun Publika no fo Bolsas Estudu ne’ebé iha INAP.

• E, $548 mil dólares ba formasaun ofisiais F-FDTL no ajentes PNTL, iha estranjeiru.

Senhór Prezidente Parlamentu Nasionál Distintus Deputadus,

Bain-hira hateke ba OGE 2011, ita balun bele haré hanesan Governo mai fali aprezenta orsamentus 3 nebé distintos. Ha’u hakarak esklarese deit katak, ne’e la loos, tanba aplikasoens ba dinheirus públikus tomak, inklui mós osan husi Fundus, integra hotu ona iha Orsamentu Jerál Estadu nian ba 2011. Diferensa, iha lós de’it modalidade jestaun osan ne’e nian.

Ami la aloka, iha Fundus sira né, montante totál kada projetu nian, maibé parsela anuál nebé kompete ba projecto ida-ida, hodi mai fali iha Parlamentu Nasionál, tinan-tinan, atu aprezenta iha Orsamentu Jerál Estadu, parselas hirak nebé sei tuir, to’o konkluzaun obras hotu-hotu. Prosesu relatórius anuais no auditorias tuir buat ne’ebé estipula ona, iha Kapítulu VI Lei Orsamentu no Jestaun Finanseira nian.

Bainhira ha’u nia Governu simu pose, ami simu todan boot ho “carry over”, ne’ebé mai duni husi 2002/2003, ho montante 119 milhoens de dólares. Ami hahú prosesu, hodi taka kontas iha 31 Dezembru, hodi konsege duni halo iha 31 Dezembru 2009. Maski nuné, iha prosesu taka kontas ne’e, ami repara katak, liu-liu iha área projetus fízikus, kondisionalizmus oi-oin kona ba ezekusaun, ne’ebé ita hotu hatene sei iha duni iha ita nia rain, la permite implementasaun ho ritmu ne’ebé di’ak i ho kualidade, iha tinan finanseiru, ne’ebé ita aloka osan bá. No buat ne’ebé ami halo, mak reorsamenta osan tomak nebé la consgue ezekuta, hodi hamenus tiha ita nia kapasidade orsamentál, atu propoen tan verbas ba kapitál dezenvolvimentu.

Haré, dala ida tan, ba kondisionalizmus ne’ebé iha ita nia rain, foin ho tinan ualu... hanesan Estadu, mak ha’u bele dehan, Fundos sira né sei tulun atu hatán, la’ós de’it ba difikuldades ne’ebé bele mosu tanba kondisoens klimátikas, maibé mós oinsá orienta ezekusaun hodi garante kualidade.

Alen-de kriasaun fundus espesiais hirak ne’e, hodi hadi’a infra-estruturas bázikas no ba dezenvolvimentu kapitál umanu, nudar mós katalizadores ba investimentu privadu, estimativas orsamentais ba 2011 hetan vantajem husi kritérius inovadores foun seluk, ne’ebé orienta di’ak liután previzaun despezas.

Governu enfrenta daudauk hela problema formatu aprezentasaun Orsamentu, nebé, tuir loloos, mai kedas ona husi tempu administrasaun UNTAET nian. Ita hotu bele kompreende katak orsamentu misaun ONU nian, la iha kompleksidade hanesan buat ne’ebé governu Estadu independente ida nian hasoru, tanba Governu, tenke hatán ba ezijênsias sosio-ekonómiko-polítikas ne’ebé sempre mai, husi nia estatutu hanesan órgaun Estadu independente ida.

Governu buka reformula Orsamentu ba divizoens boot rua: despezas rekorrentes no despesas ba dezenvolvimentu. Maibé, iha faze konstrusaun Estadu no Nasaun ne’e, tantu husi parte ida no parte seluk, la bele tuir deit metodolojia aritmétika nian, ne’ebé simples, ho númerus mais-ou-menus fiksus. I, buat ne’e duni, mak baibain ita rona, hanesan padroens internasionais orsamentasaun nian. Karik, padrões sira né bele kumpri tebes duni, iha paízes dezenvolvidus, afinal sira mós la konsege evita balu tama iha bankarrota, no tenke husu tulun ba Xina atu sosa sira nia dívidas.

Atu evita katak, instituisoens Estadu nian, bele monu iha tendênsia, dala barak abuziva, atu hasa’e númerus, ba kada anu seginte, no atu assegura disiplina orsamentál ida ke di’ak liu, mak, iha feitura OJE 2001 nian, ami hatúr kritérius hodi bele simu aumentus maibé limita ezajerus, no diminui posibilidade, nebé akontese beibeik, hanesan transferênsias deskontroladas (ka ‘virements’) iha servisus oioin. Kritérius ne’ebé regula aumentus, iha despezas rekorrentes, mak:

1.º - Taxas inflasaun ne’ebé, ba tinan 2011, kalkula to’o 4%.

2.º - Índise normál aumentu nian, husi 1 to’o 10%, relasiona ho Orsamentu ida uluk.

3.º - Atribuisaun aumentu ida, entre 1 to’o 50%, kazu programa ida identifika hanesan prioridade nasionál.

Nune’e mós, iha kontextu inovadór ida né no ba konkretizasaun i implementasaun programas foun ne’ebé temi ona, sei kria, iha dependênsia ba Gabinete Primeiru-Ministru nian, Ajênsia Dezenvolvimentu Nasionál (ADN), atu avalia, monitoriza no superviziona projetus, hanesan husi Fundus Espesiais, i garante aprovizionamentu ida ke efisiente ho kontrolu kualidade ne’ebé boot liu.

Ita hatene katak Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu, só bele implementa, se Parlamentu Nasionál aprova. Maibé, la iha ema ida maka bele evita hanoin kona-ba futuru, la iha ema ida mak la hanoin katak ita liu ona tinan sanulu iha prosesu konstrusaun ita nia Estadu, no agora ita atu hahú daudaun dékada foun ida, hanesan dékada ne’ebé desiziva tebes ba Timor-Leste. Ho Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu nian ka lae, iha 2011, iha polítikas ne’ebé merese ka presiza duni kontinuidade no, nune’e, ha’u bele dehan katak, tuir loloos, ADN bele haré hanesan prekursora ba ajênsia ida ne’ebé, ikus mai, sei implementa Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu, bainhira aprova ona.

Ha’u bele halo rezumu, senhoras no senhores, kona-ba prinsipais programas ba 2011, ne’ebé Governu iha responsabilidade atu garante. Kona-ba Kapitál Menór , ida ne’e hatún ba $28,3 milhoens de dolares. Despezas prinsipais iha kategoria ida ne’e, mak hanesan:

• Serka-de $12 milhoens de dólares atu sosa ró-ahi patrulha rua ba Seguransa no Defeza Paíz nian, no mós ambulânsias, bankas móveis ho meius transporte ba monitorizasaun ensinu eskolár iha áreas rurais i atu asiste STAE halo preparasaun ba eleisoens lokais no jerais.

• $700 mil dólares atu asiste pasajen responsabilidade husi UNPOL ba PNTL.

• I serka-de $1,1 milhoens de dólares ba ekipamentus eskolas tékniko-profisionais no laboratórius Ministériu Edukasaun nian.

Iha polítika ba kapasitasaun setór privadu nasionál, iha 2009, iha programa inovadór ida, hanaran Pakote Referendu, nebé hala’o duni desentralizasaun ba setór privadu ida né rasik, hodi halakon tiha tendênsia husi kompanhias sira, hela hotu iha Dili, hodi manán konkursus no, ikus fali, ba sub-kontrata fali kompanhias lokais. Iha processo subcontrato né, companhias lokais sira lakon tiha kedas nia kbit atu dezenvolve sira nian an no atu garante qualidade.

Iha 2010, ami kontinua ho programa ida seluk, naran PDD, iha nebé ami hahú entrega ba Administradores Distritus sira, responsabilidade atu kaer prosesu konkursu no mós hala’o fiskalizasaun tomak, maski área ida ikus ne’e , Governo rasik mós tau nia atensaun maka’as.

Nune’e, ba Kapitál Dezenvolvimentu, ho total $405,9 milhoens de dólares (husi total né, $317,3 milhoens aloka ba Fundo Infrastruturas), Governu sei kontinua hadi’a prestasaun servisus ba Povu iha nível lokál, sub-distritál no distritál, liu-liu kona-ba programas, nebé hetan duni susesu iha 2010, hanesan Programa Dezenvolvimentu Desentralizadu (PDD). Medidas prinsipais iha kategioria ida ne’e mak:

• $65 milhoens ba MDG’s Suco, ba uma, bé no saneamentu.

• $15.5 milhoens ba PDD iha nível aldeias, sucos no sub-distritus.

• $28.8 milhoens ba PDD iha nível distritál.

• $166 milhoens ba kontinuasaun konstrusaun sentrál elétrika ho linhas transmisaun.

• Mais de $30 milhoens ba programa dezenvolvimentu Tasi Mane.

Ha’u hakarak informa ba ita-boot sira hotu katak, de faktu, ami simu planus dezenvolvimentu husi sucos, baibain temi naran PDL. Atu dehan lolós, la iha tempu sufisiente atu halo estudu diak ida no, liuliu, tempu atu halo planifikasaun integrada kona-ba propostas tomak, nebé mai husi 425 sucos, tanba ami nota disparidade boot tebes, iha objetivus konkretus, husi suco ida-idak.

Iha 2011, Ministériu Administrasaun Estatál, sei iha tempu sufisiente atu halo elaborasaun ba planu integradu ida ba asoens nebé atu hala’o, hodi obedese, iha contexto jerál, ba prioridades nebé idaidak aprezenta. Só nuné, iha elaborasaun ikus mai ba Orsamentus Jerais Estadu nian, mak populasoens tomak bele haré katak, ita bele responde tebes duni ba buat ne’ebé sira rasik hato’o no hein.Exelênsias, Senhoras ho Senhores,

Kona-ba despezas rekorrentes, ita bele haré mós redusaun, kompara ho 2010, relasiona ho despezas Transferênsias Públika, nebé hetan total de $164,4 milhoens.

Transferênsias sira né, sei orienta ba grupus ne’ebé vulneráveis liu, ho objetivu rua – ida, mak atu hadi’a kondisoens moris timór-oan sira, nebé depois-de fó buat hotu ba sira nia Nasaun, haré katak atu lakon tan sira nia futuru, hanesan kazu idozus, inválidus no veteranus sira; ida seluk, mak atu halo oinsá sira mós bele hola parte integrante iha dezenvolvimentu Nasaun Independente ida né nian.

Iha âmbitu ida ne’e inklui:

• $7,5 milhoens ba desmobilizasaun FALINTIL.

• $1.1 milhoens ba Konselhu Veteranus.

• $800 mil ba transladasaun restus mortais vítimas sira nian.

• $58.8 milhoens ba pagamentu pensoens ba Veteranus.

• $30.2 milhoens ba grupus vulneráveis sira. Nafatin iha kategoria transferênsias, inklui mós inisiativas atu kontinua fó asistênsia ba asoens ka ba entidades nebé hala’o interese públiku, hanesan:

• $3,4 milhoens ba kapitalizasaun IMFTL, iha Ministériu Ekonomia no Dezenvolvimentu.

• $3,5 milhoens ba operasoens no subsídius ba kapasitasaun administrasaun lokál.

• $3 milhoens ba tratamentu médiku iha estranjeiru, aloka ba iha Ministériu Saúde.

• $1,5 milhoens ba retornu estudantes medisina husi Cuba.

• $2.5 milhoens ba kapitalizasaun Kompanhia Nasionál Petróleu Timor-Leste nian.

• $1 milhaun atu responde ba kazus dezastres naturais.

• $11 milhoens ba kontinuasaun PDD. Orsamentu totál ba kategoria Bens i Servisus mak $270 milhoens, inklui Fundu Dezenvolvimentu Kapitál Umanu nebé ha’u deskreve tiha ona. Nuné, despezas prinsipais iha kategroia ida ne’e mak:

• $32 milhoens ba servisus profisionais no asistênsia téknika iha área jurídika, edukasaun, jestaun petrolífera i finanseira, aprovizionamentu, negosius estranjeirus, turizmu, prevensaun konflitus no kontrolu kualidade.

• $46 milhoens ba kombustível, inklui ba EDTL.

• $1,2 milhoens atu apoia F-FDTL kona-ba provizaun materiais operasionais nian.

• $3,4 milhoens ba Pakote Operasionalizasaun F-FDTL ho ba manutensaun barkus patrulha.

• $2 milhoens ba redusaun mortalidade materna ho apoiu ba espesialistas iha Hospitais Baucau no Suai.

• $1,6 milhoens ba provizaun manuais eskolares ho $1,5 milhoens ba merendas eskolares iha Ministériu Edukasaun.

Ikus liu, desizoens prinsipais ba 2011, iha kategoria Salários i Vencimentos lori ba totál ida hanesan $115,9 milhoens ba kategoria né, inklui:

• $65 mil dólares ba rekrutamentu foun iha PNTL no F-FDTL.

• $7 milhoens ba salárius ba profisionais edukasaun nian, hodi reflete rejime karreiras foun ba profesores sira.

• $9 milhoens ba subsídius reprezentasaun ba ita nia misoens no reprezentasoens dipomátikas iha rai liur, iha Ministériu Negósius Estranjeirus.

• Aumentu investimentu iha Salárius no Vensimentus liga mós ho pasajen funsionárius públikus tempurárius ba permanentes, tuir Reforma Funsaun Públika.

• Finalmente, ha’u labele haluha temi mós aumentu substansiál ida iha verba Fundu Kontinjênsias nian, i iha ida né, ha’u labele asegura katak verba né sufisiente.

Iha 2010 nia laran, ita asiste dezastres naturais ho prejuízus nebé boot tebes, iha mundu tomak. Iha ita nia paíz, ita la konsege hatán ho efisiênsia ba estragus nebé udan provoka. Produsaun 2ª. époka nian udan estraga, no 1ª. époka nian, nebé liuliu ba kuda batar, iha fatin horuhoru la konsegue duni.

La iha ema ida mak bele halo previzaun kona-ba klima iha tinan 2011 laran. Iha ita nia rejiaun, iha tinan ida ne’e duni, ita asiste udan boot no bee sa’e makas tebes iha Queensland, enkuantu hahú mós ona ahi-han ai-laran boot, besik sidade Perth, no mós inundasoens iha Tailândia, Malázia, Filipinas no Bangladesh, sem ita temi ona Indonézia, ho nia terramotus i vulkoens.

Hotu-hotu bele haré katak Fundu Kontinjênsia boot liu, maibé, maski boot nuné, bele la konsegue responde tamba oitoan nafatin, tantu atu considera ba tinan ida nebé ho udan boot no estragus oioin, hanesan mós, se ita considera, ba tinan bai-loron naruk nian. Só Maromak mak bele hatene osan hira lós mak ita presiza.

Entretantu, kompromisu Governu nian mak né, sei regula ho rigór, utilizasaun Fundu Kontinjênsia ida né, hodi atende didi’ak situasoens extrema nesesidade nian, nebé mudansas klimátikas sei provoka.

Exelênsia Senhór Prezidente Parlamentu Nasionál Distintus Deputadus Senhoras no Senhores Povu Timor-Leste,

Ita tama ona ba dékada ida nebé, tuir pontu de-vista ekonómiku, sei sai década istórika ba Timor-Leste. Susesu iha konsolidasaun Timor-Leste no pasajen ba ekonomia ida ho rendimentus médius, depende liu-liu ba fatores hirak tuir mai ne’e:

Primeiru – kontinua mantein Estabilidade Nasionál no kona-ba ida ne’e, ha’u fiar metin, la’ós de’it ba Povu, maibé ba ita nia Forsas Defeza no Seguransa, nebé sei unidas no motivadas nafatin ba ita nia Pátria nia di’ak.

Segundu – hadi’a prestasaun servisus, liu-liu ba setores desfavoresidus liu iha ita nia sosiedade, aselera ita nia asistensia sosiál no hadi’a ita nia sistemas levantamentu ho monitorizasaun ba benefisiárius no mós hadi’a prosedimentus pagamentus nian.

Terseiru – kontinua ita nia reformas institusionais, hahú husi hadi’a liután sistemas no prosesus administrasaun i jestaun finanseira, to’o ba iha koordenasaun no komunikasaun nebé di’ak liu entre servisus ho gabinetes Estadu nian, hodi garante kooperasaun nebé boot liu, transparênsia i boa governasaun iha Instituisoens tomak laran.

Kuartu – kontinua promove liután edukasaun sívika, hodi esklarese ba ita nia sosiedade, nebé ezijente liután ona, katak direitus ema nian tenke asosia ho deveres, no katak dinâmika konstrusaun Estadu, depende mós ba mudansa iha mentalidade no inovasaun ideias.

Kintu – promove kapasitasaun setór privadu, nebé ita hakarak bele sai parseiru ba Governu, hodi iha tempu nebé sei mosu, bele simu knaar, nebé agora sei iha hela Estadu nia liman, nudar motór ekonomia ba dezenvolvimentu ne’ebé sustentável.

Sextu – implementasaun nebé efikáz ba estratéjia dezenvolvimentu programas infra-estruturas no dezenvolvimentu kapitál umanu, hodi haré ona ba diversifikasaun iha ekonomia, iha tempu ikus, no kriasaun exedentes husi setores produtivus seluktán, atu bele hamenus dependênsia ba ita nia setór Petrolíferu.

Finalmente, Senhoras no Senhores, esforsus hirak ne’e tomak sei la vale, se ita la konsege mantein armonia i maturidade polítika, se ita la respeita valór diálogu ho direitu ba diferensa opinoens, nebé tenke konstrutivas.

Ne’e mak responsabilidade ida nebé, tenke ezerse iha ne’e, iha Uma Fukun né, entre membrus Parlamentu Nasionál ho membrus Governu, entre partidus AMP nian ho partidus opozisaun, entre jerasaun foun no jerasaun tuan. Ida né, hanesan ezemplu ida nebé bele no tenke propaga ka hada’et ba iha sosiedade tomak.

Se iha períodu 2000 to’o 2010, ita deskobre verdadeiru konseitu kona-ba independênsia ho nia dezafius tomak, mak iha dékada foun ida ne’e, husi 2011 to’o 2020, mai ita servisu hamutuk ba konsolidasaun no estabilidade polítika ho sosiál no ba kresimentu i dezenvolvimentu reál ba tempu naruk nian.

Se, iha tinan sira nebé difíseis tebes, mundu temi ita nia rezistênsia nudar ‘milagre maubere’, ha’u konvida ita hotu, atu servisu hamutuk hodi bele hamosu ‘novu milagre ekonómiku iha rejiaun’.

Indikadores ekonómiko-sosiais ikus nian, doko no dudu daudauk ‘laloran mudansa’ nian ba ita nia Povu no ba ita nia Nasaun. Uluk, ema barak dehan katak ita sei sai Estadu falhadu ida, maibé, ita tenki iha orgulhu, ita tenki iha mós espíritu timór-oan no rai-nain nian, tamba ita halo parte lista ekonomias sanulu, iha mundu, ho kresimentu lais liu!

Lós duni katak, indikadores hotu-hotu só iha sentidu, se ita nia povu, iha moris loroloron, bele sinti buat ruma diak daudauk. I ida né, mak bele prova katak esforços nebé ita hala’o hetan duni rezultadus ka, iha lian seluk, dehan ‘dão frutos’. I sempre lori tempu atu ku’u frutus sira né, maibé, iha Timor-Leste nia kazu, rai ida ke fértil tebes ho nia oan sira nebé terus tebes, ita hotu tenki haka’as an atu bele ku’u frutus sira né, iha tempu badak ba. Tamba, kondisoens lubuk ida mak ita hotu kria tiha ona, atu populasaun tomak bele partisipa iha konstrusaun Nasaun nian. I ita nia Povu, ho nia partisipasaun duni, mak fó dalan ba progresus nebé ita hetan iha tinan kotuk. Ha’u tenki dehan, partisipasaun ida ke ativa duni, pozitiva tebes no nakonu ho esperansa!

La os ona tempu atu ita pessimista beibeik. Tempu agora, tempu esperansa. Só bain-hira ita fiar, hanesan ita halo tiha ona, mak ita bele la’o ba oin, no bele haburas no sai boot.

E ita nia Povu hatene katak, bain-hira nia fiar metin, nia sei manán.

Kay Rala Xanana Gusmão12 de Janeiro de 2011

Publika fila fali hosi Paulo D'aquinho (Aluno eskola Uminho nian)

segunda-feira, 24 de janeiro de 2011

Memória no Seminário

Hanya kenangan indah yang dapat kita kenang kembali di saat hati kita mengingat tempat-tempat indah di mana kita lalui.

terça-feira, 18 de janeiro de 2011

A APLIACAÇÂO DO ARTIGO 24.º da C.R.D.T.L NO DIREITO PRIVADO TIMORENSE

          O art. 24º da C.R.D.T.L. determina que os direitos, liberdades e garantias são directamente aplicáveis e vinculam directamente as entidades públicas e privadas. No entanto, realmente, não pode fazer-se uma interpretação meramente literal desta norma, sob pena de se eliminar o princípio da autonomia privada. Nomeadamente, se a liberdade de expressão e o princípio da igualdade fossem de aplicar entre os particulares da mesma forma como se devem aplicar nas relações entre os cidadãos e o Estado, impedir-se-iam os particulares de se vincularem de acordo com a sua autonomia privada. Não é esse o objectivo da C.R.D.T.L. Os direitos, liberdades e garantias não podem ser fonte imediata de direito privado e vincular da mesma forma as entidades públicas e as entidades privadas. É preciso ler o art. 24º atendendo à sua génese e função: a sua função tradicional (conservadora) é a de proteger o indivíduo contra o Estado, o cidadão, como parte mais fraca. Por isso, o art. 24º deve vincular as entidades públicas de forma geral mas apenas deve vincular as entidades privadas de forma especial: apenas quando se tratem de entidades economicamente potentes, numa situação de força perante a contraparte, actuando como uma ameaça à liberdade dos cidadãos de forma semelhante à do Estado (função renovadora dos direitos, liberdades e garantias). Assim, se estamos perante particulares que se encontram em pé de igualdade entre si, esta ameaça não existe e deve aplicar-se somente o direito privado. Ainda assim, em regra, é desnecessária uma aplicação imediata dos direitos, liberdades e garantias, uma vez que os valores e princípios fundamentais da C.R.D.T.L se encontram vertidos, designadamente, nas cláusulas gerais e nos conceitos indeterminados existentes no Código Civil. Bastará a aplicação do C.C. para se fazer uma aplicação mediata da C.R.D.T.L. Por isso, pode concluir-se que a aplicação directa dos direitos, liberdades e garantias, por um lado, só se dá se for compatível com o carácter de direitos de defesa do cidadão (contra o Estado ou entidades com força comparável); por outro lado, a aplicação directa ou imediata só se dá se a lei privada não for por si suficiente para encontrar uma solução adequada, dentro dos seus princípios e normas já imbuídos pelos valores constitucionais. Ou seja, nas relações entre os particulares, em princípio, o art. 24º da C.R.P. é um regime meramente subsidiário (até porque, em regra, o Código Civil, está conforme à C.R.D.T.L).

(Remissão de uma resolução do art. 18 da CRP, sendo que o art 24.º da CRDTL tem convergências ideias com o art 18.º da CRP)

sábado, 15 de janeiro de 2011

Lei Pensaun Vitalisia, “Imoral” no “Inkonstitusional” (tan sa OMP la akuza AMP?):


Martinho G. da Silva Gusmão



Iha ninia artigu “Implementasaun Lei Pensaun Vitalisia Hanesan Insulta Povu, Imoral no Abuza ba Povu Nebee Terus, Susar no Kiak Tanba Funu to’o Ohin Loron” (STL 04/02/2009), Sr. Vitor Tavares tau todan deit ba Dr. Mari Bim Amude Alkatiri ne’ebé sisi ninia direitu adkeridu ba pensaun vitalisia. Maibe, ita tenki hatoo agradesimentu ba Alkatiri. Tan, wainhira nia “sisi tusan” ba Estado/ Governu AMP (inkonstitusional de facto) ne’e mak ita hatene katak, subtilitas aplicandi husi Lei Pensaun Vitalisia (LPV) ne’e todan teb-tebes. Se Alkatiri mak la haruka karta ba Xanana karik, oras ne’e AMP kala fo osan suba-subar deit ba Alkatiri, ka ex-titular seluk karik. Entaun, Dr. Mari Alkatiri tenki hetan aplaus (basa liman) husi ita hotu. Basá, nia iha korajen atu insisti aplikasaun LPV. Ema aten-brani hanesan Alkatiri ne’e satu-satu mak ne’e!!!



Tuir Tavares nia artigu, Alkatiri sai hanesan ema ne’ebé prepra deit kulsaun no sumasu mamar ba sira nia an (caso quo, MA nia familia no aliadu sira). Hau hare kontas final ne’ebé Tavares hatudu, la’os deit isin fulun hamrik, maibe kuaze agonia tiha kedas. Imajina: US$ 612.000.000 ba Mari Alkatir mesak deit!!! Santo sira purgatoriu harohan daet mai ami ba!? Hau la agoenta atu imajina. Kompara took ho OGE 2009, Alkatiri mesak han kedas 85%. Seidauk konta eis titular sira seluk!



Wainhira debate OGE 2009 hala’o namanas hela, ema ida haruka sms mai hau (maibe kansela tiha ninia númeru). Nia dehan nune’e (textual): “bomdia, sr. Profeta falsu oinsa ita bo’ot nia opini/ comentario runggu-rangga kona ba OJE 2009, OR 08 inkonstitusional, gagalnya mcc + korupsao”. Hau la komentariu. Basá, ema ne’ebé haruka sms ne’e tauk ten (no pateta boot ida) atu hatudu nia oin ka identidade. Iha parte seluk, wainhira simu sms ne’e hotu, hau rona kedas iha RTL Ministra Finansas Sra. Emilia Pires dehan katak, MCC rejeita Timor Leste nia proposal basa medidas ne’ebé sira foti mak dadus sira too Juñu 2007 hatudu korupsaun maka’as. No 1º, 2º no 3º Governu Konstitusional (tempu neba FRETILIN mak kaer) la foti aktuasaun ka medidas adekuadu atu bele hapara korupsaun. Se AMP dehan bebeik kona ba “reforma administrativa” hodi kuriji situasaun anterior, entaun sira nia failansu ida mak la kuriji korupsaun husi Fretilin. Depois, AMP mos aumenta tan fali korupsaun. Infelizmente.



Fila ba artigu VT nian! Hau hakerek ona iha diario seluk ho titulu Fenomenologia “imoral” no “inkonstitusional” (Timor Post). Hau hanoin katak iha kazu Lei Pensaun Vitalisia (LPV) ita hasoru situasaun paradoks ida: “Korupsaun Legal” liu husi prinsipiu legitimo moral husi Opozisaun Maioria Parlamentar (OMP) nian ne’ebé mosu bebeik iha debate orsamentu 2008 “Direitu Adkeridu ne’ebé konsagra ona iha Konstituisaun”. Entaun, se hau halo leitura foun ba VT nia artigu, hau hakarak foti problema 2, kona ba problema legal (Konstitusional; prinsipiu objektivu) no problema moral (Konsiensia; prinsipiu subjektivu). So pergunta mak ne’e, tan sa – maski Sociedade Civil no Igreja Katolika akuza ona katak LPV ne’e “imoral” no “inkonstitusional, maibe OMP la akuza AMP? Bele mos kontrariu: tan sa AMP la brani anula tiha lei ida ne’e, maski OMP defende forte liu tan?



Paradoks Konstitusionalidade



Hau la’os jurista. Maibe, nudar novisiu iha filosofia hau hakarak hatudu legal hermeneutic ida. Ne’e katak, hau interpreta konstituisaun/ lei liu husi optika filosofika ida. aspektu ida ne’e abstratu oituan.



Atu hahu, ita lalika kestiona lai ninia montante ne’ebé fulan 1 hakat liu ona USD 10.000.000 (tinan 1 = 120.000.000). Buat ne’ebé bolu ita nia atensaun mak LVP ne’e rasik. Ida uluk, Pensão Mensal Vitalícia dos Deputados e Outras Regalias (Nº. 1/ 2007 de 18 de Janeiro). Lei ida ne’e atu responde ba art. 22º husi lei nº. 5/ 2004 kona ba pensaun ba deputadu sira ne’ebé nia mandatu hotu ona. Sira ne’ebé la sai ona deputadu, fulan-fulan sei simu osan (100%) hanesan deit ho deputadu sira ne’ebé agora aktivu hela. Ida seluk, Decreto do Governo (Nº. 2/ 2007 de 1 de Agosto) hodi reforsa aplikasaun husi Estatuto dos Titulares dos Orgãos de Soberania (Nº. 7/ 2007 de 25 de Julho).



Oinsa mak ita hare katak LPV sira ne’e hanesan “inkonstitusional”? Hare husi filosofia de direito, ita bela fahe ba aspektu 3 (cfr., Georges Burdeau, Droit Constitutionnel et Institutions Politiques, Paris: 1980, pp. 101ff ; hasai mos husi A. Marques Bessa & J. Nogueira Pinto, Introdução à política, Lisboa: 2002, pp. 171- 3):



Inkonstitusionalidade material – mosu wainhira “a lei contém disposições contrarias às expressas na Constituição”. Iha LPV ba deputadu sira, baze Konstitusional mak art. 92º no 95º (n. 2 § j). Bazeia ba ida ne’e mak deputadu sira husi FRETILIN halo lei kona ba sira nia Estatuto rasik. Iha artigu 22º sira ko’alia kona ba pensaun vitalisia. Depois mak sira halo fali lei no. 1/ 2007 atu halo klaru no detailu tan pensaun vitalisia ne’e. Husi artigu konstituisaun nian, ita la hare “espresaun” kona ba lei pensaun vitalisia. Maski nune’e deputadu sira bele halo nafatin lei ida ne’e. Nune’e mos, lei no. 7/ 2007 ninia baze konstituisaun mak art. 92º no 95º (n. 2 § k). Iha artigu 16º no 31º ko’alia kona ba pensaun vitalisia. Bazeia ba ida ne’e mak Governu FRETILIN (liu husi PM Estanislau da Silva) aprova dekretu lei (tan la bele ona halo lei liu husi PN). Dala ida tan, maski konstituisaun la temi liafuan ida (expressas) kona ba lei pensaun vitalisia, maibe PN no Governu halo ona LPV. Too iha ne’e ita seidauk bele hateten katak materia LPV ne’e konta ona konstituisaun. Seidauk!



Inkonstitusionalidade formal – mosu wainhira dehan katak, “a lei pode ser publicada sem seguir os trâmites processuais exigidos pela norma constitucional ou sem revestir a forma que ela indica”. Katak, LPV bele publika tiha ona, maibe la tuir “prosesu” no “norma” ne’ebé konstituisaun hatudu. Iha ne’e konfuzaun hahu mosu! Husi aspektu “prosesual” ita hare deit ninia data/ loron/ fulan no tinan: Janeiru 2007, Julho 2007 no Agostu 2007. Iha momentu neba, ema hotu konsentra ba eleisaun presidensial no eleisaun jeral. Tan ne’e, ema la hare ba prosesu legislasaun seluk. Aproveita situasaun ida ne’e (sa tan mosu violensia barak tan formasaun governu AMP), entaun PN no Governu FRETILIN halo lalais LPV. Iha bahasa Indonesia karik dehan povu tomak “kecolongan” no la konsege detekta “naok ten” sira tama iha uma fukun. Husi aspektu “norma”, ita bele hare “norma objektivu” (lei positivu) no “norma subjektivu” (konsiensia moral). Ita bele simu norma objektivu, deputadu sira no governu halo tuir buat ne’ebé konstituisaun (art. 92º no 95º no. 2/ j, k) hatudu. Maibe husi aspktu norma konsiensia moral, ita la bele imajina regalias ne’ebé ex-titulares hetan. Liu-liu hare ba art. 18º (= art. 4º ba ex-deputadu sira) ita bele hatoo pergunta:



a) Residencia condigna – ka uma diak no furak ida ho sasan kumpletu kedas, no luxu. Ita sei bele tolera no simu ida ne’e. Maibe, se tinan-tinan ita fo uma ba ex-titular entaun tinan 25 mai ne’e, uma luxu hira mak estadu fahe gratis ba ex-titular (no ex-deputadu ho ex-ministru no vice-ministru + sekretariu estadu sira??)



b) Kareta ida husi estado ba ninia servisu pessoal, hamutuk ho kondutor no mina! Ita nia pergunta: “servisu pessoal” ne’e atu halo saida no fo saida ba estado no povu?



c) Direito a protecção pessoal e residensial, ka direitu atu hetan ema ne’ebé hein nia no hein nia uma. Ema nain hira mak hein Alkatiri no nia uma (seidauk sura eis-titular seluk)? Osan hira mak sei uza atu selu seguransa no hein uma nina?



d) Direito atu hetan kantor hodi halo servisu, hamutuk ho telefone 2, internet, telemovel (klaru, enxe pulsa tan?), sekretaria pribadi no assesor pribadi, ne’ebé servisu ba nia haruka husi funsionariu ka ajensia seluk estado nian. Pergunta: servisu be nia halo ne’e ba estado no povu nia diak ka atu sokar lia tun sae, hamosu konflitu no instabilidade? Maibe, uza fali fasilidade estadu nian? Too ohin loron, servisu ex-titular nian halo saida?



e) Direito atu halo viajen ofisial hanesan ho PR, PM ka Pres. PN too loron 15 atu halo servisu ofisial ne’ebé sai husi nia residensia (katak: sai husi Dili). Dala ida tan “missões oficiais” ne’e Alkatiri ba halo saida deit? Reuniaun partidu nian atu insulta no hatoo informasaun falsu hodi provoka povu nia tensaun, maibe Estado tenki selu? Tan sa mak servisu ba ninia “partidu” sai hanesan “missões oficiais”, maibe partidu seluk sai deit hanesan “manduku”?



f) Halo viajen ida ba rai liur (Internasional) hamutuk ho ema 2, iha “classe adequada” ho funsaun hanesan titular ida. Ne’e atu hatudu katak, se Alkatiri ba rai liur entaun Estado tenki selu hanesan selu ba PR, PM no Pres. PN! Liafuan “classe adequada” ne’e bele kelas ekonomi bele mos kelas bisnis bele mos kelas eksekutif. Maibe, dala ida tan: ba viajen iha liur atu “fase roupa foer” depois husu fali estado mak tenki fo osan???



g) Direito a livre-transito no passaporte diplomatiku ba nian an no nia familia sira (fen oan). Ida ne’e ex-deputadu mos hetan. Duranti ne’e OMP hakilar AMP kona ba nepotismu to??? Be ida ne’e oinsa los ... fen-oan goza nafatin sasan estado nian? Entaun, ita halo lei ba “nepotisme legal”, atu nune’e OMP bele hakilar ema seluk maibe sira rasik ho sira nia familia “lenggang kangkung” deit.



h) Direitu atu halo tratamentu iha rai laran no rai liur. Ida ne’e ex-deputadu mos hetan!!! Ne’e la buat ida, tan AMP mos halo ba povu bainlet atu ba Bali, Surabaya no Darwin. Klase la hanesan. Maibe, ex-titular ida moras todan, ita/ estadu iha obrigasaun moral atu fo tratamentu diak nian.



i) Direitu atu hatama kareta ba ninia an rasik (tinan 5 dala ida), no sasan sira tomak atu halo uma maibe la selu taxa. Regalia sira ne’e ex-deputadu mos hetan! Agora problema foun ba ex-titular mak ne’e: Estado fo ona uma diak no fasilidade tomak, inklui selu ema ne’ebé servisu! Tan sa mak tenki hatama sasan no kareta hodi la selu taxa? Uma ida uluk (iha numeru a) ba saida, uma ida ne’e fali ba saida nian? Depois la selu taxa!!!



j) Direitu ba nia an rasik no familia atu tur iha fatin diak ho honra wainhira iha serimonia ka festa estadu nian. La buat ida. Bai-bain jovens sira dehan “festa ita hotu nian, kabun ida-idak nian”.



Ne’e seidauk kalkula osan hira mak sei hasai ba deit Ba’i-no ho Nonoi ex-malae-boot sira ne’ebé la servisu ona (ka iha bisnis ketak), maibe xupa no susu nafatin povu too krekas hanesan fahi. Maibe, wainhira Alkatiri sura tiha ninia osan (hau refere ba artigu Tavares nian), rezultadu fulan 1 too kedas USD 10.000.000 resin ... filha da mãe, riku matak kedas!!! Hau mos araska atu imajina. Agora, ita la hatene “ex-titular” ne’e ninia funsaun saida lerek: “funsionariu publiku”, “funsionariu partidu”, “funsionariu silencio” ka “funsionariu bolsa mahar” nian?



Inkonstitusional orgânica – dehan katak, “a lei pode ser emitida por um órgão que a Constituição não considera competente”. Ne’e katak, iha órgaun balun ne’ebé foti an sai tiha super-power maibe afinal sira la’os “soberania konstitusional”. Caso quo, CCF! La’os ona segredu, katak, buat ne’ebé hakotu iha PN ne’e hanesan “prosesu ritual” deit ba buat ne’ebé formalmente desidi tiha ona iha CCF (Fatuhada) ka iha uma/ familia ida (Farol). Deputadu sira hatene deit “foti liman”, maibe sira mos la kumprende buat ida. Ba hau, LPV no lei pensaun ba eis titular sira ne’e “emitida” ona iha CCF depois haruka deputadu sira “foti liman” iha PN. Tan ne’e uluk hau dehan PN ne’e hanesan “ayam potong”. Agora mak deputadu sira husi OMP dehan AMP hatene deit “foti liman”, “la iha kompetensia”, “la iha matan”, “la iha sentimentu”, “tilun diuk”, “matan delek”, no liafuan infantil seluk tan. Maibe, uluk mos hanesan deit. Ita uza fali kazu OGE 2009 atu lori ba TR. Maibe, kompetensia ida ne’e agora Dr. Mari Alkatiri mak halo ... nia mak lori ba konsulta ho PR, depois haruka Lu-Olo mak halo “ameasa” atu lori ba TR no sei “abandona PN”. De resto, deputadu sira ne’ebé tuir forma tuir Konstituisaun – inklui OMP – hanesan fali la iha “Kompetensia”. Entaun movimentu ne’ebé Mari Alkatiri halo atu deklara “inkonstitusional ba OGE 2009” no “abandona PN” la’os mai husi OMP (ne’ebé iha dignidade rasik), maibe “uma pessoa que a Constituição não considera competente”. Tuir hau nia hanoin, OMP agora ne’e “ayam potong” duni (menus Cipriana Pereira, no iha kazu balun Ana Pessoa karik).



Konkluzaun: paradoks sai kroat liu wainhira AMP hakarak selu osan hirak ne’e ba Alkatiri. Iha interogasaun ki’ik oan ida, maibe fundamental tebes, Sr. Dr. Mari Alkatiri nudar ex-PM haruka karta ba Sr. Kay Rala Xanana Gusmão nudar PM IV Governu Konstitusional, ka, ba Sua Excelencia Senhor Xanana Gusmão PM inkonstitusional de facto? Se Alkatiri haruka karta ba Xanana Gusmão deit maibe nafatin ho liafuan “inkonstitusional de facto”, entaun cuek tiha deit; lalika sibuk. Tan Xanana Gusmão la iha legalidade (konstitusional) atu hasai osan! Maibe, se Dr. Alkatiri haruka karta ba PM Kay Rala Xanana Gusmão, lider aktual-real husi IV Governu Konstitusional, entaun OMP tata-rai ona! Basá, iha ona tentativa 2 husi Alkatiri atu halo politics of recognition: fohin lalais ne’e halo manobra atu xefia negosiasaun ba tasi Timor GSR, no agora sisi osan pensaun vitalisia. Halo nusa ba mos, OMP kontinua halo politika konfliktual ho AMP iha publiku nia oin ... maibe, iha kotuk OMP no AMP fahe malu osan fuiiikkkk!!!! Eh ita bele hanoin seluk: se OMP fa’an ninia politika, AMP sosa ho osan hira deit. Maibe, infelizmente, AMP naok povu nia osan fo fali ba OMP. Entaun, A. Marques Bessa & J. Nogueira Pinto hakerek tan, “Os governantes foram os primeiros a fazer tábua rasa dos princípios constitucionais, consciente e decididamente. Muitos dirigentes consideram mais oportuno e vantajoso manter práticas inconstitucionais que observar escrupulosamente um parágrafo molesto. Oportunismo político, manipulação, carência de mentalidade jurídica, tudo se conjugou para transformar a Lei Fundamental num texto formal, propagandístico, cujos artigos ficam bem em cartazes comemorativos” (p. 173).



Paradoks Moralidade



Pergunta ne’ebé hau hakarak foti hasoru Sr. Vitor Tavares mak ne’e: Tan sa OMP la ataka AMP kona ba lei pensaun ba eis titular sira ne’ebé halo bokur deit manduku sira? Husi deputadu OMP nian, hau respeita diak tebes Dra. Ana Pessoa (no Cipriana Pereira). Maibe, hau lakon oituan apresiasaun ba Dra. Ana Pessoa. Nia deklara, “Hau hanoin ita tenki rona malu hodi hadia estadu Timor Leste, maibe se la rona malu maka estadu ne’e sei nafatin fraku, pior liu ita so bele habokur deit makina estadu, entertantu povu kontinua krekas” (STL 04/02/2009, p. 14). Minha Senhora: osan ba eis titular ne’e mos fo influensia ba makina estadu ka lae? Nia kontinua dehan, “se ita kompara aparelo de estadu hanesan comboyu ida, la forte maibe ita tula nafatin todan ba nia leten mak nia la bele la’o”. Alkatiri nia lista ne’e “todan” ka lae? Ne’e seidauk sura Lu-Olo no deputadu seluk no ministru seluk nia lista!!! (Konta deit 88 + 65 ba deputadu sira, depois ministru, vice ministru no sekretariu estadu sira, depois imajina tan too tinan 25 mai!!!)

Agora, hau hakarak halo kroat liu tan liafuan “imoral” ne’ebé Tavares hakerek ona! Hanesan mos hanoin ne’ebé Dom Basilio do Nascimento foti iha intervista ho diario seluk. Ho deskrisaun no kalkulasaun osan ne’ebé Tavares halo, hau hanoin kedas espresaun moral husi fílosofo hanesan Friedrich Nietzsche [1844-1900]. Nia sai famozu iha kampu filosofia etika, tan hatudu “moralismo” iha politika nain sira nia let. Liafuan “moralismo” dehan katak, ita hanoin halo buat diak liu husi dalan ne’ebé bele foer no at. Ezemplu, iha publiku – sa tan wainhira kamera TVTL se ba sira nia oin – ukun nain sira hahu ko’alia kona ba “povu nia moris, povu nia ki’ak, povu nia terus”. Maibe, eskandalu boot hanesan LPV ne’e mosu iha TVTL, entaun sira hotu rungu-ranga, ulun tun ain sae! Ita bele nota, katak, OMP no AMP ko’alia maibe sira nia liafuan “la seguru” (= tidak percaya diri). Tan sa sira la ‘pede’? Tan “moralismo” ne’e duni. Sira hatene katak, LPV ne’e la diak maibe sira mos hare katak sei fo benefisiu ba future. Entaun, OMP no AMP halo teatru dramatiku ida: halo finji diskuti, maibe depois TVTL taka tiha mak ita ko’alia iha kotuk deit!



Nietzshce ninia tesis mak hanesan ne’e: “The judgment ‘good’ did not originate with those to whom ‘goodness’ was shown! Rather it was ‘the good’ themselves, that is to say, the noble, powerful, high-stationed and high-minded, who felt and established themselves and their action as good, that is, of the first rank, in contradiction to all the low, low-minded, common and plebian” (husi nia livru ida: Genealogy of Morals I.2.2).



Mosu ideia 2 ne’ebé ataka malu maka’as tebes! Ida uluk, valor etika ne’ebé hatudu “the first rank”, ne’ebé Nietzsche refere ba “the morality of aristocracy” (moralidade liu-rai sira/ patraun no matenek sira nian) Ida seluk, valor etika ba ema ne’ebé nia kunsidera “the low, low-minded, common and plebian”, ne’ebé nia hatudu ba “the morality of slavery” (moral atan sira nian).Se ita aplika ba Tavares nia artigu, entaun nia sai nune’e: lei pensaun vitalisia ne’e mai husi moral aristokrasia nian, husi ranking pertama nian, primeira klasse sira nian, ba familia nian. Ba sira, lei tenki fo vantajen, fo buat diak (the good). Maibe, valor kona ba buat diak ne’e (the goodness) tenki bazeia ba sira nia klasse (nobre), prepotente (powerful), hetan fatin as deit (ba nian an no ba familia rasik), hanoin semo deit, no tenki asegura sira nia pozisaun no aksaun. Se ita hare art. 18º (no art. 4º ba ex-deputadu) husi LPV, entaun ida ne’e kontempla (hatudu) kedas Dr. Mari Alkatiri ho nia maluk sira ne’ebé fotokopi lolos valor-moral Nietzsche nian. (Iha istoria mundu nian ita bele sura netik Adolf Hitler, Mao Tse Tung no Lenin-Stalin)



Nietzsche mos kunsidera katak, valor sira hanesan solidariedade, hadomi malu, hadame malu, amizade, moris tuir dalan ba lalehan (valor relijiaun no tradisaun; liu-liu Judeo-Kristaun), ne’e serve deit ba “atan sira”. Ita rona ona liafuan famozu husi Alkatiri, katak, hanesan “fo han fali fahi krekas sira”, “la hatene kaixa ka kaixote”, “fuk naruk la fase”, “manduku”, “beik ten”, “kuda buru”, “sarjana supermi”, “padre balun halo politika maibe kakutak la iha, (Alkatiri nia estudante sira dehan “profeta falsu”), nst. Liafuan sira ne’e halo Nietzsche haksolok tebes, tan nia hetan alunu diak ida iha Timor Leste ne’ebé halo tuir lolos nia ensinamentu/ pensamentu kona ba “the low” (fahi krekas, manduku), “low-minded” (beik ten, kakutak la iha, sarjana supermi), “common” (povu ailebo???), no “plebian” (povu maubere???).



Moraliade “patraun vs atan” ne’e moris bebeik iha paradox no konflitu nia laran. Tan ne’e mak Nietzsche dehan katak, tuir lolos ita sira ne’e hotu moris iha ressentiment nia laran. Patraun sira sei hanehan nafatin atan sira; atan sira sei frustradu no laran moras no laran kanek hare patraun sira. Wainhira “atan” sira sei serve, entaun “patraun” uza nafatin; wainhira “patraun” dehan la vale ona, entaun “atan” sira hela deit nudar fahi krekas ida, fuk naruk la fase, beik ten, kakutak la iha, kaixote (mamuk), nst.



Se ita hare husi pespektiva ida ne’e, entaun LPV la’os “imoral”. Liafuan “imoral” ne’ebé Dom Basilio no Sr. Tavares uza ne’e, tan sira 2 mai husi relijiaun Kristaun no tradisaun Timor Leste nian. Maibe, Alkatiri ho nia maluk sira mai husi “mundu seluk”, “ambiente seluk”, mentalidade no filosofia ketak ida. Ba Alkatiri cs, valor moral importante liu mak hanesan Nietzsche dehan “der Wille zur Macht” (Ingles dehan: the will to power; Portugues dehan a sede pelo poder). Katak, ita hotu “mehi/ hamlaha/ hamrok nafatin atu kaer ukun”. Ka, tuir Alkatiri nia liafuan Iha ne’e hau mak manda, pontu no virgula ida mos sei la muda! Maski, Alkatiri kaer kargu hanesan Sekjer FRETILIN no ex-PM deit, maibe nia mak manda OMP, manda PN no liu-liu kondutor politika ba PR Dr. Ramos Horta. Alkatiri mak konstituisaun no lei no regulamentu. Alkatiri mak “L’etat c’est moi” (le = leta semoa), katak, estado mak hau (eh, hau mak estadu). Liafuan ne’e la’os husi Napoleon Bonaparte, maibe husi Louis XIV. Tuir Nietzsche, atu bele kaer metin ukun, atu bele manda nafatin too tinan 50, entaun Alkatiri tenki uza dalan hotu-hotu. A lias, ita tenki hola dalan “imoral”. Entaun, ba Nietzsche “imoral” ne’e mak “moral”. Ita tenki iha “ressentiment” atu sama ema seluk, atu hanehan ema seluk, atu han mate ema seluk. Se ita hanoin deit hadomi malu, tulun malu, hadame malu, amizade, toleransia, solidariedade (hanesan Bispo, Padre, Patriota, Veteranu, F-FDTL, PNTL, juiz no povu-sarani sira fiar) ... entaun ita sai “atan” ba ema seluk.



Entaun, konkluzaun, paradoks moral mak ne’e: buat ne’ebé tradisaun no relijiaun iha Timor Leste dehan “moral”, Nietzsche dehan “imoral”. Buat ne’ebé Nietzsche dehan “imoral”, ne’e mak ita hotu iha Timor Leste fiar fali dehan “moral”. Agora mak hau bele kumprende, ninia alunu Dr. Mari Alkatiri dala ida dehan, katak, tradisaun no relijiaun iha Timor Leste sai hanesan obstakulu atu dezenvolve Estado de direito democrático. .Liafuan ikus



Tuir hau nia hanoin, LPV hatudu katak ita halo lei kolonialista ka imperialista sira nian. Hau rona debate kona ba OGE 2009, deputadu Arsenio Bano husi OMP dehan bebeik ba AMP atu hare film Robin Hood. Se deputadu ne’e mak “sutradara”, entaun kala Robin Hood versaun OMP nian, ita bele nonton rame-rame. Ekzaktamente halo korupsaun legal.



Atu hatan ba Vitor Tavares, hau hanoin katak wainhira OMP la ataka AMP kona ba LPV entaun sira sei moris iha damen nia laran. Hau mos fiar katak, wainhira AMP atu halo revizaun ba LPV sira sei hasoru “conflict of interest”. Entaun, LPV sei la halo mudansa substansial sa tan “revoga” (tuir Vitor Tavares nia hanoin). Hau hanoin OMP no AMP sei too iha “konsensu” atu kontinua halo “pensaun vitalisia” no sei la halo “subsidiu temporariu”. Subsidiu temporariu, katak, wainhira sira nia mandatu hotu entaun Estado fo netik osan ho montante ida ne’e modestu no honestu hodi hala’o moris foun, ka “reintegrasaun komunitaria”. Maibe, se ex-titular sira simu osan barak hanesan ne’e entaun sira nunka fila ba povu, maibe hela hela extra-comunitaria no elite ida.



Fila fali ba deputadu sira ne’ebé gosta ko’alia povu nia terus, povu nia ki’ak no susar!!! Hau hanoin diak liu sira hapara ona violensia kontra povu nia sentimentu no konsiensia. Hau fo ezemplu ki’ik ida: wainhira ko’alia kona ba vensimentu ba PR, PM no Pres. PN ba deputadu no membru governu, sira hotu hakilar malu hodi povu nia naran. Nietzsche dehan katak halo filosofia tenki brani halo Umwerte aller Werte (bhs. Jerman): halo norma/ valor too ulun tun ain sae, too bulak tiha. Hau halo took deputadu sira, liu-liu bloku OMP ho sujestaun konkretu: simu deit USD 20 hanesan katuas ferik sira, lalika simu USD 450 sa tan USD 2000 too 3000. Nune’e mos ex-titular sira simu deit USD 20 hodi apaga tiha LPV. Maibe, hakilar tiha AMP no haruka sira nonton film Robin Hood versaun OMP nian, depois simu nafatin USD 450 entaun ne’e hanesan “naok ten hakilar ema seluk naok ten” (maling teriak maling). Felizmente, versaun orijinal husi Robin Hood la halo ida ne’e, la hatene versaun OMP nian oinsa?



*)Direitor CJP Diocese Baucau, dosente iha filosofia etika & politika no ateismu kontemporanea iha Seminario Maior S. Pedro & S. Paulo, Fatumeta no UNTL no artigo exklusifo ba Forum Haksesuk (http://www.forum-haksesuk.blogspot.com/)!Etiquetas: Interpretação artigo de opinião VT sobre LPV por Martinho Gusmão

Publicada por FORUM HAKSESUK @ 9:55 PM e-mail: fhaksesuk@gmail.com

segunda-feira, 10 de janeiro de 2011

AS MATERIAS PARA SEGUNDO TESTE DE DIP


• AS FONTES DE DIREITO INTERNACIONAL ,
• ESTATUTO DO TRIBUNAL PENAL INTERNACIONAL
• OS SUJEITOS DE DIREITO INTERNACIONAL.




1. AS FONTES DE DIREITO INTERNACIONAL,

As fontes de direito internacional entende-se em dois partes, fontes materiais e fontes formais.
 As fontes materiais: são as causas de ordem social determinantes de necessidade da norma, digamos por outra palavra, são fenómenos da vida humana que contribui para o surgimento das normas.
 As fontes formais: são os processos de interiorização ou de formulação das normas na realidade social. Isto é, como é que a lei vai aplicar na realidade fáctica da vida humana.
Podemos resumir que as fontes materiais são aqueles que fazem surgir as normas, entretanto, as fontes formais são aqueles dão para aplicara as normas na realidade social, isto é, aqueles que fazem como que as normas jurídicas sejam aplicadas na realidade social. Para Charles Rousseau, deve ser reservada a expressão de fontes formais, sendo que as fontes materiais variam de autores para autores porque todas constituídas por um conjunto complexo de factos materiais, sobretudo, as necessidades económicas, as organizações politicas, crenças, aspirações nacionais e etc.

1. 2 Classificação das fontes:
No estatuto do tribunal internacional de justiça, principalmente no art. 38.º estabelece um elenco das fontes formais internacionais (nota-se aqui não estabelece uma hierarquia das fontes de direito internacional e nem se resolve esta questão), sobretudo;
a) As convenções internacionais,
b) O costume,
c) Os princípios gerais do direito (reconhecidos pelos estados civilizados),
d) A jurisprudência e a doutrina e
e) A equidade.


Este artigo(38º), no principio apenas estabelece um elenco das fontes de direito internacional, mas não resolve a hierarquia das fontes de direito internacional. Porque além das convenções e tratados como as fontes principais, o artigo não consagra alguns fontes formais de natureza diversa, com por exemplo;
a) Tratados unilaterais e
b) O ius cogens que está previsto no art. 53º da convenção de Viena sobre o direito dos tratados e mais no art. 64.º da mesma convenção. O ius cogens torna-se hoje em dia, uma questão discutível na ordem jurídica internacional, mesmo assim, ele tem uma influencia muito enorme no direito internacional.

1.2.1 Os tratados e as convenções.
O conceito de tratado designa um acordo internacional entre estados que feito por escrito, regido pelo direito internacional e consignado por um ou vários documentos. Há que diga que esta definição é mais amplo, segundo o professor Dr. Wladmir, o tratado pode ser;
“Um acto jurídico internacional bilateral ou plurilateral praticados por sujeitos de DI pelo qual estabelecem direitos e obrigações recíprocas. “
1.2.2 O costume.
É uma pratica uniforme e reiterada adoptada pelos membros da comunidade ou sujeitos de direito internacional nas suas relações que determinada e acompanhada pelo sentimento da sua obrigatoriedade. Contudo, o costume é
 Uma pratica reiterada ou um comportamento repetido e uniforme. Digamos que é o uso ou CORPUS.
 Este pratica seja obrigatório, ou seja, tem de ter a convicção da obrigatoriedade. Digamos que é o ÂNIMOS ou OPINIO JURIS VEL NECESSITATIS.

o costume é obrigatório quando é continua e geral, quando há convicção da sua obrigatoriedade. Entretanto, a natureza do costume, podemos ver através de dois correntes:
 O corrente jusnaturalista;
A origem do costume é inconsciente e voluntaria, o seu valor deriva da convicção de obrigatoriedade.


 O corrente voluntarista e positivista;
O costume tem na sua base um acordo ou um pacto tácito entre os estados. Mas esta teoria sofreu critica pelo Silva Cunha que; o estado estão vinculados antes da sua entrada na OI e o costume consuetudinário está sujeito a constante modificação que resultam pelas praticas dos estados. A jurisprudência dos tribunais internacionais e do assentimento dos estados. Logo, o costume é um facto autónomo, não é um pacto tácito entre o estados, que gera as normas internacionais e resultante das condições da convivência internacional.

Crise do costume:
 Crise do conteúdo (relativamente os princípios de direito geral que reconhecidos pelos estado civilizados e excluem os estados novos ou estados recém-nascidos )
 Crise do principio do direito costumeiro.
Classificação do costume:
 Costume geral ou comum (está previsto no art. 8º da CRP),
 Costume particular ou regional reconhecidos pelos dois ou mais estados.

1.2.3 Os princípios gerais de Direito (reconhecidos pelos estados civilizados),
São os princípios de direito reconhecidos universalmente pelos estados. Este conceito foi questionados pelos vários autores por que hoje em dia todos os países estão a ser desenvolvidos ao caminho da civilização, por isso, não se diz como os princípios reconhecidos pelos estado civilizados, mas basta dizer os princípios gerais de Direito, para que os outros estados, neste caso, os estados novos ou estados recém-nascidos não sejam excluídos ou prejudicados.

1.2.4 A doutrina e a jurisprudência,
Entendemos que a jurisprudência é o modo de interpretar e de aplicar a lei na realidade social pelos tribunais.

A doutrina é uma mera fonte auxiliar de DI porque ele é uma fonte derivada pelas outras fontes. A doutrina considerado como;
 Os actos estaduais formalmente internacionais; ex. tratados ou denuncia dos tratados, notificação, compromissos, as reservas e aprovação de acordos.
 Os actos estaduais formalmente internos com relevância internacionais; São os actos estaduais praticados pelo qualquer órgão estadual que são dirigidos por ordem interna. Ex. ratificação dos tratados, a publicação no diário da republica. Tem relevância internacional, porque falta de publicação pode resultar o incumprimento porque ninguém a conhece.
 Os actos institucionais, são os actos praticados por órgãos ou por as instituições de carácter internacional, ex. acórdão de tribunal de justiça internacional.

1.2.5 A equidade,
Está prevista no numero 2 do art. 38 do estatuto do tribunal internacional de justiça. Isto é, a possibilidade de recurso à equidade, salvo a lei aplicável é dos tratados. A equidade pode ser uma interpretação equitativa das normas a determinado caso.


O ESTATUTO DO TRIBUNAL PENAL INTERNACIONAL (ETPI)
Este tribunal tem um estatuto autónomo. A competência dele não Só na esfera do conflito internacional, mas pode haver uma certa situação em que o tribunal pode julgar um acto interno segundo o art. 20.º do ETPI e sob art. 17.º no. 2 & 3.
Quem é que pode ser julgado, é os indivíduos. Aqui tem haver com os princípios Nuremberga e art. 25.º do ETPI embora este artigo não consagra alguns artigos que estão nos princípios de Nuremberga. Os crimes que o ETPI tem competência para julgar estão previsto no art. 5.º do ETPI :
• Os crimes de genocídio,
• Os crimes contra humanidade,
• Os crimes da guerra,
• Os crimes de agressão (art. 3.º da definição de agressão, p. 17)
Diferença entre o ETPI e os tribunais criados pelo conselho de segurança, sobretudo, tribunal internacional para o eis – Jugoslávia e o tribunal de Ruanda.
 O ETPI aplica-se aos conflitos de natureza internacional,
 Os dois tribunais aplicam-se aos conflitos internos. Alem disso, a convenção de genebra também aplica aos conflitos armados de natureza internacional.
No art.3.º da definição de agressão, acumula os direitos que têm de ser protegidos nos conflitos armados. Vem a seguir no art.9º definir os elementos constitutivos dos crimes, ou seja os elementos que ajudam a reconhecer um acto ilícito que pode ser considerado crime e estes elementos vêm auxiliar os tribunais para exercer as suas funções. Mas não só, porque a função jurisdição precisam de adaptar com art. 12.º e 13.º do ETPI e pode haver as condições assim como previsto no art. 14.º do ETPI, neste caso o procurador poderia denunciar uma situação em que um crime foi praticados pelos vários autores ou suspeitos.
Os sujeitos que podem ser julgados no ETPI são os indivíduos (art. 25.º do ETPI) e o seu processo está sujeitado ao art. 63.º e seguintes do capitulo IV do ETPI. Os seus processos têm de ser obedecer aos requisitos no. art. 74.º e a aplicação da pena, aplica-se o art. 76.º e 77.º do capitulo VII. No caso de pena de prisão obedece o art. 103.º e seguintes do capitulo X.

OS SUJEITOS DE DIREITO INTERNACIONAL

Normalmente no direito, tem sujeito colectivo e sujeito singular. Estes sujeitos têm personalidade e capacidade jurídica e capacidade de gozo desde que ele ser titular de direito e obrigações. No caso de DIP, os sujeitos de DIP continuam a ser contestados. Podemos enumerar os sujeitos de DIP, como seguintes;
1. Estados como sujeito principal ou originária,
2. As organizações das nações unidas e
3. Os indivíduos.

I. O ESTADO COMO SUJEITO PRINCIPAL OU ORIGINÁRIO
O estado é um dos sujeitos de direito internacional que tem um papel importante perante outros sujeitos e é considerado como uma fonte originária do DIP. O conceito de estado tem ligação com o conceito da população que habita numa determinado território. O estado, para ser o sujeito de DI tem de preencher os seguintes pressupostos; o território (um território definido) povo (uma população permanente), e poder politico ou governo que tem capacidade de estabelecer relação com outros estados, é a capacidade de manifestar a soberania do estado. A soberania aqui é mais importante porque sem ela, outros elementos não fazem o estado como sujeito de DI, embora possa haver a limitação de soberania, mas esta limitação, digamos que é um efeito da soberania. Os estados que fazem parte de um estado, ou estado federado, não têm soberania de estado, mas tem a representação diplomática nos outros estados. Exemplo, na conferencia alta, neste caso, os estados federados têm direito de voto nas nações unidas embora no ponto de vista internacional, os estados federados são apenas um estado.
Alem destes três requisitos, para ser sujeito de DI, para ser o sujeito de DI o estado tem de ser reconhecido pelos outros estados membros de uma determinada organização internacional e por consentimento do próprio estado através de um acto unilateral. O acto unilateral aqui pode ser um acto manifestado pelo um estado e pode ser um acto manifestado pelo um conjunto de estados. Há dois teorias que dizem respeito a este reconhecimento:
 Um reconhecimento constitutivo,
Para ser o sujeito de DI, o estado tem de cumprir requisitos assim como já tinha explicado anteriormente. Além disso, outro autores vem defender que é preciso que um estado que quer aderir ou ser sujeito de DI tem de reconhecer ou aceitar a medida de não uso da força na aquisição territorial. Esta caso, está previsto no tratado de 1928 (tratado Angeloco). Além disso, a aquisição do território pelo uso da força está proibida pela resolução da ONU, resolução de 2625 que foi aprovado pela assembleia geral das nações unidas de 24 de Outubro de 1970, esta resolução proíbe a aquisição do território pelo uso da força e permite uma aquisição pacifica. Mas para os territórios desabitados ou os territórios que não fazem parte a nenhum estado.

 O reconhecimento declarativo,
A doutrina da Estrada vem defender que para ser o sujeito de DI deve ser feito por um processo democrático, a eleição.

Este sujeito goza o seu direito pleno desde que não contradiz com o ius cogens. Os três elementos constitutivos do estado:
a) O território,
É base do estado, a substância importante para qualquer estado inclusivamente o território aquático e terrestre, mas este território tem limite perante outro estado, neste caso o estado vizinho. Estes territórios podem ser determinados por ponto aquático, jurídico e matemático.
 Espaço aéreo;
Acumula o espaço terrestre e marítimo justo com o território até certos metros que foram determinados juridicamente antes do espaço aéreo internacional.

 Espaço aquático;
É um espaço aquático que faz parte de um estado e que faz fronteira com outro estado vizinho.
 Espaço marítimo;
É espaço no mar que faz parte ao domínio de um estado ou zona marítima que faz fronteira com o alto mar ou com outro estado. Este espaço divide-se em;
• Mar territorial, 12 milhas, nesta zona, o estado tem direito absoluto para mandá-lo.
• Zona contínua; 12 milhas desde mar territorial. Nesta zona, o estado tem poder jurisdição sanitária e alfandegaria.
• Plataforma continental; é um espaço submarino que o estado tem direito para explorar todas as riquezas marina.
• Zona económica; é uma zona junto ao alto mar. nesta zona, o estado também tem direito para explorar todas as riquezas que têm.




b) O povo
O conceito povo normalmente tem um vinculo jurídico com um determinado estado, povo timorense, por exemplo. Aqui não se confunde com o conceito da população porque o conceito da população é um conceito sociológico, é um conceito que tem sentido muito vasto e abrangente comparativamente com o conceito de povo, sendo que este conceito não apenas refere às habitantes locais de um estado, mas às populações que residem no território de um país.


c) O poder político
Representa o elemento do estado que importa assegurara a soberania do estado e assegurar a representação do estado na esfera internacional. Neste caso, para assegura-las, deve ter um ordenamento interno como meio ou organizador do funcionamento do estado e diz respeito às regras internacionais. Aqui o estado tem autonomia exclusiva. Alem disso, o estado deve ter a soberania sob o seu habitante e perante outros estados. Mas não se pode aplica-la de modo arbitrária.

II. AS ORGANIAZAÇÕES INTERNACIONAIS
As organizações internacionais que existem hoje em dia como por exemplo, a ONU, a União Europeia, a União Africana, os Estado Americanos e etc. eles têm personalidade e capacidade jurídica. As OI são constituídas pelos estados, digamos que é um facto constitutivo ou criadas por um acto constitutivo. Os seus membros podem ser os estados originários e os estados que vêm aderir a OI depois da sua entrada em vigor.

A competência de OI está correlacionada com o seu estatuto, isto é, ligada com os seus objectivos e fins que a OI pretendem prosseguir. As competências aqui podem ser dois;
 Competência implícita, isto é a competência de exigir o seu direito perante uma determinada situação. Por exemplo, a ONU tem possibilidade para pedir indemnização perante um estado que destruir os bens da ONU enquanto estão em campo da actuação.
 Competência explicita; a competência que a OI tem para prosseguir os seus objectivos e fins próprios.
III. O INDIVIDUO
O individuo tem personalidade e capacidade jurídica de agira internamente, mas uma capacidade muito limitada no âmbito internacional, por isso, dizem que é um sujeito passivo. No fundo, todo isso foi criado pelo homem e para homem. Não há nenhum sujeito sem o individuo, no fim o individuo é centro de todo isso. Por isso, foi criado o sistema de protecção humana, como por exemplo, OI, OIT, Direito Humanitário e etc. a protecção do individuo consiste na protecção de garantia mínima pelo estado à cidadão, saúde, educação, segurança da paz e etc.

IV. Cruz vermelha + ordem de Malta.
São organizações internacionais de natureza de natureza humanitária que foi criadas para proteger os indivíduos no conflito armado. A ordem de malta foi criada pelo Vaticano destinada a protecção dos soldados feridos e mortos na guerra.





GENTE DE TIMOR (Obra Original do Paulo S. Martins)

Da ilha verde, da forma de crocodilo.
Da verdura montanhosa e da alma lutadora.
De um sangue humilhado mas não ser humilhada.


Da brisa da frescura e do aroma da verdura,
Do rio pedroso e das rasas espinhosas,
das cores arco-íris e das flores da natureza.


Ó gente de Timor...!
Das praias bonitas e das ondas manhosas,
das águas quentinhas e das bocas sorridentes.


Do coração da pomba e pele da cobra,
dos olhos da águia e pés dos crocodilos.
das mãos do campo dos pés do viagante.


Ó gente,
minha gente
gente de Timor...!
mostrai a boca e lavai os olhos,
treinai as asas e voai mais alto,
treinai os pés e chegai mais longe.


Uma Lisan Diurpu,

Uma Lisan Diurpu,
Uma lisan Diurpu, hanesan uma lisan eh Uma Knua eh Uma Lulik ka ho lian português "Casa Sagrada" timor nian ne'ebé mos sai hanesan Uma Lulik ne'ebé importante iha Knua Ria-ailau, Ainaro-Manutaci. Uma Lulik ne'e besik ba Ramelau hun. Uma ne'e agora nia gerasaun ladun barak, maibé komesa buras fali ona ba oin ho prezensa foin sa'e sira ne'ebé foin moris iha tinan 1990 mai leten. Agora dadaun Sr.António mak hola fatin eh substitui fali Sr. Augusto ne'ebé uluk nudar bali nain ba Uma Lulik ne'e nia fatin para bali uma ne'e. Uma Diurpu lokaliza iha Distritu Ainaro, Subdistritu Ainaro, Suco Manutaci no Aldeia IV. Nia fatin uluk besik malu ho uma Lisan Mantilu ne'ebé uluk iha Mupelotui no Maupelohata. Maibe agora sai ona mai iha buat mos ka fatin foun principalmente iha tempo katuas Augosto nian. Ita hare iha imagem ne'e, iha uma ne'e nia kotuk ida kalohan taka ne'e mak foho Ramelau ka Tatamailau. Hori uluk iha okupasaun Portuguesa no Ocupasaun Indonésia nian iha Timor, Uma Diurpu seidauk hetan Sunu ka amesa hosi Ahi. Tanba tuir história beiala sira nian, uma ida ne'e ahi nunka bela han, ka ahi la han. Tuir lian nain no katuas sira nebe hare ho matan, katak iha tempo kolonial português nian iha Timor, uma Mantilu nebe momentu neba hari besik kedan uma Diurpu (Uma tatis sei ba malu) ne'e ahi han tia iha kalan ida, nebe tuir lolos uma Diurpu ne'e mos ahi tenki han hotu, nia logika nune, tanba uma rua ne'e rabat malu kedan. Maibe katuas sira haktuir dehan, sa mak akontese iha momentu neba mak, manu makikit mean (manu lokmea ) ba tur iha uma Diurpu nia kakuluk ne'e i kuando ahi lakan ne'e baku ba uma Diurpu nia leten, manu makikit ne'e loke liras dala ida, ahi lakan baku fali ba parte seluk. Ho nune'e ahi han uma Mantilu ne'e to romata, maibe uma Diurpu ne'e ahi la han. I manu makikit ne'e tur iha uma ne'e nia kakuluk to ahi lakan hotu ka mate. Iha kolonial indonésia nian, ahi nunka han uma ne'e. Milisia sira tama to'o iha bairro neba i sunu uma Builiuh nebe iha kraik mai maibe la sunu uma Diurpu, milisia sira liu kona dalan ninin deit i neon la kona ka la hanoin at ba Uma ne'e. Além de ne'e, katuas assasinio ka oho dor no katuas seluk nebe ema iha suku laran konsidera katak lia-nain iha suko ne'e fo sasin katak uma Diurpu ne'e iha nia karakter da unika i ema ne'ebé hanoin a'at nunka bele hakat to'o uma ne'e nia sorin, tanba sei la hetan dalan atu tama ba uma ne'e. Iha tempo indonésia nian, iha momento nebé ami hotu sei kik, kuando kalan ka loron mak bapa sira atu tama ba ou falintil sira lao besik iha uma ne'e, ita iha uma laran hatene kedan ona tanba iha manu (ho froma manu fuik hanesan andorinha bot) ida nebe'e hanesan manu makikit kik ne'e semo haleu uma laran ne'e i fó alerta ba ita. Iha ne'e ita nebe toba iha uma laran sei la dukur tanba manu ne'e nia liras sempre baku ita no baku buat kroat nebe ita iha. Uma ne'e uluk iha Maupelohata hansa dehan tia ona. Sai fali mai iha nia fatin foun, hari'i desde 1976 no'o troka lolos iha 1998. Hafoin ta'a fali ai foun no prepara material foun pois hari'i fali iha 1998 to agora 2014. Nia kondisaun diak nafatin hansa ita hare iha retrato ne'e, nia varanda luan liu uluk nian. No Nia sempre nakloke ba ema hotu nebe hakarak ba visita Nia. By Paulo S. Martins (qno.tls@gmail.com)