Pesquisar neste blogue

SOBRE MIM / ABOUT MY SELF / TENTANG DIRI SAYA / KONA-BA HA'U AN.

A minha foto
Díli, Díli, Timor-Leste
Olá..., Sou Paulo S. Martins, de Ainaro, sou eis seminarista do Seminário Maior de São Pedro e São Paulo Fatumeta, Díli, Timor-Leste (Eis Frater), licenciado em Direito pela Escola de Direito da Universidade do Minho, Braga-Portugal e sou mestre em Direito Tributária pela mesma escola. Atualmente sou jurista e assessor legal num instituto público em Díli. Ora, esta página criei em 2010 com intuito partilhar pouco conhecimento que eu tenho ao público em geral e aos que têm sempre sede de ciências e informações. Os conhecimentos e as informações que opto por publicar aqui sempre estão relacionados com direito, cultura, família e poemas. Aqui vai a minha página. Portanto, agradeço imenso pelos comentários e sugestões dados para melhorar esta página. Um grande abraço. Paulo Martins

quarta-feira, 1 de dezembro de 2010

Nacionalidade i lei Timor-Nian

(Notícia no análise badak ida iha perspectiva lei nian kona-ba pedidu D. Duarte de Bragança “Liu-Rai Portugal nebe hakarak hetan sidadaun timorense)

     Tuir notícia nebe fó sai no publika iha rádio, televizaun no média elektrónika ba dader ohin loron 1 fulan Dezembro tinan 2010, inklui mos notícia nebé iha relasaun ho Timor-leste. Ida ne’e la’ós buat foun ida, só ke buat foun ida mak kona-ba D. Duarte de Bragança nebé hanesan jerasaun liurai português nian, hato’o pedido ba Presidente da Repúblika Timor-Leste, Dr. José Manuel Ramos Horta, atu hetan nacionalidade timorense. Iha interevista ida ho jornalita ida hosi agencia lusa nian iha nia hela fatin ohin dader, ho ocajiaun ba restaurasaun independência Portugal nian nebé comemora loron ohin, “Liurai” D. Duarte dehan katak nia hakarak tebes atu hetan nacionalidade ka sai hanesan sidadaun Timor oan “Gostaria de ter a nacionalidade timorense” ho rajaun tanba família real Bragança iha relasaun nebé klean ho Timor, «relação profundas com Timor-Leste», nia realsa liu tan katak iha relasaun kelan, esperitual, hosi povo Timor-leste ho Portugal, «as relações profundas, espirituais, do povo timorense com Portugal». Tuir interevista ne’e, liu-rai ne’e hatutan tan katak, uma Bragança no bandeira monarquia Bragança sai hanesan símbolo ida ba nasaun Timor-leste em relasaun ho historia liurai Timor nian iha passado. Nia texto orijinal sorin nebe interesante mak hanesan tuir mai ne’e. “(…) a Casa de Bragança e a bandeira monárquica são símbolos de «grande significado» para a nação timorense, que tem por isso uma relação especial com o herdeiro da última dinastia portuguesa. «Eu sou o liurai de Portugal», acrescentou Duarte de Bragança, aludindo à figura dos chefes dos reinos da parte oriental da ilha na tradição timorense.”

     Tanba ne’e nia salienta tan katak, nia parte halo ona pedido liu hosi kominikadu ida nebé nia parte hato ba Chefe de estado Timor-leste, Dr. José Ramos Horta (…) a Casa Real já encetou os contactos para a obtenção da dupla nacionalidade, portuguesa e timorense, através de um pedido comunicado ao Presidente José Ramos-Horta.

      Pergunta; Será que Ele poderia ter esse direito? Bele ka D. Duarte de Bragança ne’e hetan direito ba nacionalidade timorense?

     Iha perspectiva ita nia lei inan, hateten iha artigo 3º no. 1 katak iha ita nia rain, iha nacionalidade nanis ka orijem, ema nebé moris ka ran fakar duni iha Timor ou iha ligasaun ran nebé liga direitamente ho Timor-oan i iha nacionalidade husun ka adquirida, mak ema nebé la iha ligasaun ran direitamente ho Timor ka bele dehan la moris ka nia ran la fakar iha Timor, maibé hakarak sai Timor oan. Iha kazo daruak ne’e hanesan hateten iha numero 4 artigo ne’e nian katak, lei-oan (decreto-lei) mak sei regula kona ba oinsa mak bele hetan ka adquire nacionalidade Timor-oan nian. Maibé lei oan ka decreto lei no 1/2004 de 04 de Fevereiro dehan katak só bele hetan nacionalidade ho razaun hirak mak hanesan, salvo erro, 1). Ema estranjeiro nebé hela iha território Timor nian, 2). Liu hosi adopsaun, katak ema nebé adopta ne’e iha prova katak nia Timor-oan duni, 3). Liu hosi kasamento ho ema Timor oan rasik, 4). Inan ou aman ou avon ema Timor-oan maibé moris iha nasaun seluk, 5). Gerasaun hosi Timor-oan ka bei-oan balun nebé reconhese katak nia avon ema Timor maibé nia agora dadaun hela iha estranjeiro. Iha parte ida ne’e, precisa hatene katak ema nebé atu hetan nacionalidade Timor-oan tenki preenche critérios hirak temi dadaun iha leten ne’e. Então, será ke liu-rai oan ne’e bele hetan nacionalidade Timor-oan? Ou ka bele hetan tanba motivo politico hanesan D Duarte hateten iha nia interevista ho agencia lusa ne’e?

     Portanto, competência atu tarata nacionalidade ema nian ne’e iha ministério da justiça nia liman tuir principio de separação de poderes nebé konsagra iha art. 69º konstituisaun da Repúblika demokrátika Timor-leste. Iha ne’e, se karik, Prsidente intervem ou hola desizaun atu atua iha ministério da justiça nia knar, maka sei resulta buat ida ema dehan naran “usurpação de poderes”. Iha usurpação de poderes resulta tanba “falta de atribuição de poderes. Falta de atribuição tanba entre Presidente da Repúblika ho ministério da justiça La iha ligasaun hirarquica maibé sira nain rua hanesan oragauns nebé ketak-ketak no executa nia atribuição ketak-ketak. Entaun, iha usurpasaun ne’e resulta “incompetência absoluta” nebé nia sansaun tuir lei administrativa portuguesa (CPA) karik, ema dehan akto ne nulo. Entaun quando akto ida ema dehan nula iha perspectiva jurídica nian, akto ne’e la produz efeito juridiko. Iha neé, D Duarte bele k labele hetan nacionalidade timoense? Iha nia (D Duarte) argumento nebé nia hasai iha interevista foin lalais (loron ohin dia 1 de Dezembro loron restaurasaun da independência portugal) ne’e, dehan katak nia hakarak hetan nacionalidade timorense ho razaun sira nebé hatun ona iha paragrafo uluk ba, katak laiha ligasaun ho kiriterios nebé mak hetan iha lei Timor nian. Além de ne’e, hosi parte chefe de estado nian, impossível que Nia bele atua iha ministério da justiça nia fatin. Anota mos katak, iha art. Iha art. 77.º no. 3 nian kona ba juramento PR (Presidente da Republika ) nian, nia dehan katak Jura ba Maromak no ba povo katak “ (…) halo tuir no haruka halo tuir lei-inan no lei-oan sira (…)”, ne’e katak nia labele viola lei nebé iha, Nia (PR) obrigado kumpri lei nebé vigora iha ita nia rai. Ho nune’e baze polítika la sai kritério atu hetan sidadaun ka sai nudar ema Timor-oan, maibé tenki hetan base legal nebe lei atribui. A não ser que tanba “abuso de poder” (iha ne’e abuso de poder em sentido restrito katak interesse ba “naran”), tanba Sr. PR iha poder entaun nia bele fó gratuitamente nacionalidade ba ema nebe la preenche kriteria lei nian. Maibé se nune karik, ema sei dehan Timor-Leste La’ós ema ida nian, nem Sr. PR nian, mas povo Timor tomak, sem hases ema ida. Karik mosu nune’e maka, hatudu katak, ita ses dok ona hosi linha principio de estado de direito democrático (art. 1.º da CRDTL), principio de separação de poderes (art. 69.º da CRDTL) e juramento nebe consagra hela iha art. 77.º no. 3 konstituisaun repúblika Demokrátika Timor-Leste nian.

     Em conclusaun, ita moris iha estado de Direito democrático, katak vida estado nian tenki lao tuir lei, iha ne’e tuir perspectiva Prof. Gomes Canotilho nian katak, o primado de Direito constitucional na ordem interna. Ema hotu tenki kumpre lei nebé vigora ona, tanba lei representa vontade ema hotu nian. Representa vontade ema hotu nian tanba legislador L’ós monu deit hosi loron leten tun mai, maibé povo mak hili, hanesan dehan iha art. 1º CRDTL nian.



Hakerek nain:

Paresma De Aquinho

Estudante Universitário, Braga-Portugal.

Sem comentários:

Enviar um comentário

Muito obrigado

GENTE DE TIMOR (Obra Original do Paulo S. Martins)

Da ilha verde, da forma de crocodilo.
Da verdura montanhosa e da alma lutadora.
De um sangue humilhado mas não ser humilhada.


Da brisa da frescura e do aroma da verdura,
Do rio pedroso e das rasas espinhosas,
das cores arco-íris e das flores da natureza.


Ó gente de Timor...!
Das praias bonitas e das ondas manhosas,
das águas quentinhas e das bocas sorridentes.


Do coração da pomba e pele da cobra,
dos olhos da águia e pés dos crocodilos.
das mãos do campo dos pés do viagante.


Ó gente,
minha gente
gente de Timor...!
mostrai a boca e lavai os olhos,
treinai as asas e voai mais alto,
treinai os pés e chegai mais longe.


Uma Lisan Diurpu,

Uma Lisan Diurpu,
Uma lisan Diurpu, hanesan uma lisan eh Uma Knua eh Uma Lulik ka ho lian português "Casa Sagrada" timor nian ne'ebé mos sai hanesan Uma Lulik ne'ebé importante iha Knua Ria-ailau, Ainaro-Manutaci. Uma Lulik ne'e besik ba Ramelau hun. Uma ne'e agora nia gerasaun ladun barak, maibé komesa buras fali ona ba oin ho prezensa foin sa'e sira ne'ebé foin moris iha tinan 1990 mai leten. Agora dadaun Sr.António mak hola fatin eh substitui fali Sr. Augusto ne'ebé uluk nudar bali nain ba Uma Lulik ne'e nia fatin para bali uma ne'e. Uma Diurpu lokaliza iha Distritu Ainaro, Subdistritu Ainaro, Suco Manutaci no Aldeia IV. Nia fatin uluk besik malu ho uma Lisan Mantilu ne'ebé uluk iha Mupelotui no Maupelohata. Maibe agora sai ona mai iha buat mos ka fatin foun principalmente iha tempo katuas Augosto nian. Ita hare iha imagem ne'e, iha uma ne'e nia kotuk ida kalohan taka ne'e mak foho Ramelau ka Tatamailau. Hori uluk iha okupasaun Portuguesa no Ocupasaun Indonésia nian iha Timor, Uma Diurpu seidauk hetan Sunu ka amesa hosi Ahi. Tanba tuir história beiala sira nian, uma ida ne'e ahi nunka bela han, ka ahi la han. Tuir lian nain no katuas sira nebe hare ho matan, katak iha tempo kolonial português nian iha Timor, uma Mantilu nebe momentu neba hari besik kedan uma Diurpu (Uma tatis sei ba malu) ne'e ahi han tia iha kalan ida, nebe tuir lolos uma Diurpu ne'e mos ahi tenki han hotu, nia logika nune, tanba uma rua ne'e rabat malu kedan. Maibe katuas sira haktuir dehan, sa mak akontese iha momentu neba mak, manu makikit mean (manu lokmea ) ba tur iha uma Diurpu nia kakuluk ne'e i kuando ahi lakan ne'e baku ba uma Diurpu nia leten, manu makikit ne'e loke liras dala ida, ahi lakan baku fali ba parte seluk. Ho nune'e ahi han uma Mantilu ne'e to romata, maibe uma Diurpu ne'e ahi la han. I manu makikit ne'e tur iha uma ne'e nia kakuluk to ahi lakan hotu ka mate. Iha kolonial indonésia nian, ahi nunka han uma ne'e. Milisia sira tama to'o iha bairro neba i sunu uma Builiuh nebe iha kraik mai maibe la sunu uma Diurpu, milisia sira liu kona dalan ninin deit i neon la kona ka la hanoin at ba Uma ne'e. Além de ne'e, katuas assasinio ka oho dor no katuas seluk nebe ema iha suku laran konsidera katak lia-nain iha suko ne'e fo sasin katak uma Diurpu ne'e iha nia karakter da unika i ema ne'ebé hanoin a'at nunka bele hakat to'o uma ne'e nia sorin, tanba sei la hetan dalan atu tama ba uma ne'e. Iha tempo indonésia nian, iha momento nebé ami hotu sei kik, kuando kalan ka loron mak bapa sira atu tama ba ou falintil sira lao besik iha uma ne'e, ita iha uma laran hatene kedan ona tanba iha manu (ho froma manu fuik hanesan andorinha bot) ida nebe'e hanesan manu makikit kik ne'e semo haleu uma laran ne'e i fó alerta ba ita. Iha ne'e ita nebe toba iha uma laran sei la dukur tanba manu ne'e nia liras sempre baku ita no baku buat kroat nebe ita iha. Uma ne'e uluk iha Maupelohata hansa dehan tia ona. Sai fali mai iha nia fatin foun, hari'i desde 1976 no'o troka lolos iha 1998. Hafoin ta'a fali ai foun no prepara material foun pois hari'i fali iha 1998 to agora 2014. Nia kondisaun diak nafatin hansa ita hare iha retrato ne'e, nia varanda luan liu uluk nian. No Nia sempre nakloke ba ema hotu nebe hakarak ba visita Nia. By Paulo S. Martins (qno.tls@gmail.com)