Pesquisar neste blogue

SOBRE MIM / ABOUT MY SELF / TENTANG DIRI SAYA / KONA-BA HA'U AN.

A minha foto
Díli, Díli, Timor-Leste
Olá..., Sou Paulo S. Martins, de Ainaro, sou eis seminarista do Seminário Maior de São Pedro e São Paulo Fatumeta, Díli, Timor-Leste (Eis Frater), licenciado em Direito pela Escola de Direito da Universidade do Minho, Braga-Portugal e sou mestre em Direito Tributária pela mesma escola. Atualmente sou jurista e assessor legal num instituto público em Díli. Ora, esta página criei em 2010 com intuito partilhar pouco conhecimento que eu tenho ao público em geral e aos que têm sempre sede de ciências e informações. Os conhecimentos e as informações que opto por publicar aqui sempre estão relacionados com direito, cultura, família e poemas. Aqui vai a minha página. Portanto, agradeço imenso pelos comentários e sugestões dados para melhorar esta página. Um grande abraço. Paulo Martins

quinta-feira, 16 de abril de 2020

Istória Dialétika: Diálogu kona-ba Fiar Vs Siénsia



Diálogu entre Profesor universitáriu ida ho alunu kristaun ida kona-ba fiar. Istória inspira husi Jewish College Night Parties, tradusaun ba Tetum husi Paulo S. Martins (Eis seminarista no Mestre iha Direito tributário husi Universidade do Minho, Braga, Portugal.)

  
Diálogu I:

PROFESOR: Ita-bot Timor-oan?
ESTUDANTE: Sim, professor.
PROFESOR: Entaun, signfika katak ita-bot fiar iha MAROMAK?
ESTUDANTE: Sim, klaru.
PROFESOR: MAROMAK ne’e laran-diak ka?
ESTUDANTE: Klaru, Maromak laran diak, Profesor.
PROFESOR: MAROMAK ne’e beran bot no bele halo buat hotu. Los k lae?
ESTUDANTE: Sim, klaru, professor.
PROFESOR: Há’u nia maun ida mate tanba moras kankru maske nia reza ba MAROMAK loron-kalan atu MAROMAK bele kura nia. Ema barak, hanesa médiku sira, infermeiru no kurandeiru tradisionál sira halo asaun barak hodi koko tulun no kura ema moras sira atu labele mate. Maibé MAROMAK la halo ida ne’e. No la halo buat ida. Oinsa maka ita-bot bele dehan MAROMAK beran bot no bele halo buat hotu? Hummmmm??

(Estudante nonok laiha liafuan atu responde)

Diálogu II:

PROFESOR: Ita-bot bele hatán hau eh la’e? Ita hahú fali ho kestaun seluk. MAROMAK ne laran diak ka?
ESTUDANTE: Sim, klaru.
PROFESOR: Satanás mós laran diak ka lae?
ESTUDANTE: LAE !
PROFESOR: Se mak kria eh halo satanás ne?
ESTUDANTE: MAROMAK mak kria.
PROFESOR: Ita-bot iha razaun. Entaun dehan mai hau ba..! Existe buat-at iha mundu ne’e k lae?
ESTUDANTE: Sim, existe...!
PROFESOR: Se MAROMAK mak halo eh kria buat hotu iha mundu, entaun se mak kria buat-at sira iha mundu ne’e?

(Estudante la hatán buat ida. Nia tur nonok laiha liafuan)


Diálogu III:

PROFESOR: Existe moras barak iha mundu ne ka lae? Alénde Covid-19, SIDA, Denge. Existe Imoralidade iha mundu ne’e ka lae? Existe Ódiu ka lae?  Buat at sira hau temi ne’e existe iha mundu ka lae?
ESTUDANTE: Existe, sim, profesor.
PROFESOR: Entaun, dehan tok mai hau, se mak kria eh halo buat sira ne mosu?

(Estudante nonok nafatin, laiha liafuan atu hatán)

Diálogu IV:

PROFESOR: Siénsia explika mai ita katak ita ema iha sentidu 5 atu bele identifika no observa mundu ia ne’e ho buat hotu ne’ebe iha ita nia-an no buat sira ne’ebé haleu ita.  Agora, dehan tok mai hau ba, dalaruma ona ita-bot hare MAROMAK?
ESTUDANTE: Lae, Profesor.
PROFESOR: Dala hira ona mak ita-bot senti o nia MAROMAK? Horon ka senti nia is? Rona no hare MAROMAK?
ESTUDANTE: Seidauk no nunca, Profesor.
PROFESOR: Se nune’e, ita-bot sei fiar metin iha MAROMAK ida hanesa ne’e?
ESTUDANTE: Sim, professor. Firme no to há’u nia moris iha mundu ne termina.
PROFESOR: Bazeia ba perícia testável no Protokolu demonstrasaun siénsia nian konfirma mai ita katak MAROMAK la existe. Saida mak o bele dehan kona-ba ida ne’e?
ESTUDANTE: Hau laiha buat ida atu dehan. Hau iha deit FIAR.
PROFESOR: Klaru, FIAR. FIAR ida ne’e mak sai problema ba siénsia tenki hasoru eh infrenta.

(Estudante nonok iha minutu ruma nia laran. Nia hahú foti-ulun).

Diálogu V:


ESTUDANTE: Profesór husu buat barak ona. Agora, hau hanesan estudante, hau iha dúvida barak ne’ebé mosu fali husi profesor nia pergunta sira ohin ne’e. Profesor, hau hakar husu: Iha mundu ne’e existe MANAS (Baibain ita senti rai-manas eh we-manas eh ahi-manas) ka lae?
PROFESOR: Sim, existe.
ESTUDANTE: Entaun, existe mós malirin k lae?
PROFESOR: Sim, existe.
ESTUDANTE: Lae, professor. Manas no malirin la existe tok ida.

(Sala laran hakmatek hodi observa mudansa diskusaun husi estudante ba professor.) Kontinua ....

ESTUDANTE: Profesor, ita-bot bele sente MANAS, manas makas, natón eh manas makás liu tan nebé ema dehan supermanas eh manas oituan deit no seluk tan. Maibé hau hakarak hateten katak, afinal, la existe buat ida naran MANAS ne’e. La existe mos buat ida naran MALIRIN ne’e. Tanba MANAS ne liafuan ida deit ne’ebé maka ita uza para deskreve situasaun iha biban ne’ebé malirin laek ona. Nune’e mos ho MALIRIN. Ne’e liafuan ida deit. Liafuan ne’ebé mak ema utiliza para deskreve momentu ne’ebé manas laek ona eh haksumik-an. Tan ne’e, MALIRIN laos kontráriu husi MANAS maibé tanba manas haksumik-an ona. Tanba auzénsia husi manas. Nuné mos ho MANAS ne’e rasik. Nia laós kontráriu husi MALIRIN mas tanba falta eh auzénsia husi malrin.


(Profesor nonok, liafuan laiha atu hatán.)


Diálogu VI:

ESTUDANTE: Nune’e mos ho NAKUKUN. Profesor, NAKUKUN ne’e rasik existe ka lae?
PROFESOR: Sim, existe. Se la existe karik oinsa maka ita bele dehan kalan se laiha nakukun.
ESTUDANTE: Profesor, la lós. NAKUKUN ne’e tanba falta eh auzénsia husi buat-ruma. Ita-bot bele iha naroman oituan, naroman normal eh naroman makas, ou até naroman husi flash ruma. Maibé se ita-bot laiha naroman nebé firme no metin, signfika laiha naroman diak. Ho nune’e, kuandu falta naroman ne’e maka hanaran NAKUKUN. Los ka lae? Entaun, significa NAKUKUN rasik la existe. Tanba se karik existe, ne’e katak ita-bot bele iha kapasidade atu bele muda nakukun ba nakukun liu-tan. Los ka lae?
PROFESOR: Maibe, saída los mak ita-bot tenta atu prova, jovem?
ESTUDANTE: Señor profesor, hau prova katak ita-bot nia filosofia ohin ne’e  LA LÓS ida.
PROFESSOR: La lós? Tanba as? Dehan tok ba!
ESTUDANTE: Profesor uza premisa dualidade. Ita-bot diskuti katak existe moris no mate, MAROMAK diak no aat. Ita-bot hare MAROMAK ho konseitu ida ne’ebé finita eh buat ne’ebé maka ita bele sukat.
Señor, siéncia labele no nunka bele explika “pensamento” eh hanoin ida.
Dehan katak uza eletrisidade no eletromagnetismo, maibé nunka hare ho matan rasik buat sira ne’e. Satán komprende didiak no ho loloos kona-ba buat sira ne’e.
Atu bele hatene loloos katak mate sai nudár kontráriu eh opostu husi moris, entaun ita tenki rekoñese katak mate ne’e buat substantiva ida ne’ebé bele existe mesmesak. Maibé afinal, ita labele rekñese ida ne’e. Tanba mate ne’e rasik labele existe mesmesak.
Mate tanba falta buat ruma. Tanba ne’e mate laós opostu eh kontráriu husi moris, maibé tanba falta eh auzénsia husi moris. Nune’e mos hu buat at ka moras, ka imoral. Ne tanba falta eh auzénsia husi buat ruma.

Agora, explica tok mai, professor. Ita-bot hanorin mai ami katak ita ema ne’e “mai husi Lekirauk. Ho liafuan seluk katak lekirauk evolui no sai humanu. Los ka lae?

PROFESOR: Ora, se ita-bot refere ba teoria evolusaun ser humanu nian, sim, klaru, hau hanorin ne’e duni.
ESTUDANTE: Ita-bot hare ona dala-ruma eh iha oportunidade hare no observa ho matan katak lekirauk evolui sai ema ona? Pelumenus, too agora lekirauk hira ona mak evolui sai ema?

(Profesor doko ulun, no hamnasa tanba nia nota ona katak estudante nia intensaun atu ba nebe) KONTINUA ......

ESTUDANTE: Wainhira ema ida la hare ho matan no la prova katak lekirauk bele evolui neneik to sai ema humanu, katak teroria ne’ebé professor hanorin ne’e la los. No bazeia ba faktu ne’ebé la existe. Alénde ne’e, professor rasik la hanorin uza professor nia opiniaun rasik. Tanba karik ita-bot hanorin ita-bot nia opiniaun rasik, katak ita bot hatur-an LAÓS ona nudar sientista maibé la dok husi pozisaun hanesan nailulik ida. Los ka lae?

ESTUDANTE: Profesor hanorin tanba iha koñesimentu. Professor, hatene ka lae, koñesimentu ne’e existe ka lae? Bele bok, lamas, rona no hare?

PROFESOR: LAE.
ESTUDANTE: Se nune’e, bazeia ba regra lógika husi protokolu demonstrasaun iha siénsia nian katak ita-bot laiha koñesimentu. Entaun, oinsa maka ami bele konfia iha buat ne’ebé ita-bot hanorin?

PROFESOR: Hau hanoin katak ita-bot sira tenki simu ho FIAR.
ESTUDANTE: Los duni señor professor....! Exatamente!!! Ligasaun entre ita ema ho MAROMAK maka FIAR. FIAR ida ne’e maka halo buat hotu moris no movimenta!!!

Ita bot sira ne’ebé le texto diálogu ida ne’e, hein katak bele komprende buat ruma. Nota: Dalen tétum ida ne’ebé utiliza iha tradusaun ne’e, la’os tétum oficial, maibé tétum simples ida ne’ebé, tradutor hanoin, katak bele fasilita ita atu kompriende didiak conteúdo husi diálogu nebé apresenta ita texto ne’e.

Obrigadu barak.


GENTE DE TIMOR (Obra Original do Paulo S. Martins)

Da ilha verde, da forma de crocodilo.
Da verdura montanhosa e da alma lutadora.
De um sangue humilhado mas não ser humilhada.


Da brisa da frescura e do aroma da verdura,
Do rio pedroso e das rasas espinhosas,
das cores arco-íris e das flores da natureza.


Ó gente de Timor...!
Das praias bonitas e das ondas manhosas,
das águas quentinhas e das bocas sorridentes.


Do coração da pomba e pele da cobra,
dos olhos da águia e pés dos crocodilos.
das mãos do campo dos pés do viagante.


Ó gente,
minha gente
gente de Timor...!
mostrai a boca e lavai os olhos,
treinai as asas e voai mais alto,
treinai os pés e chegai mais longe.


Uma Lisan Diurpu,

Uma Lisan Diurpu,
Uma lisan Diurpu, hanesan uma lisan eh Uma Knua eh Uma Lulik ka ho lian português "Casa Sagrada" timor nian ne'ebé mos sai hanesan Uma Lulik ne'ebé importante iha Knua Ria-ailau, Ainaro-Manutaci. Uma Lulik ne'e besik ba Ramelau hun. Uma ne'e agora nia gerasaun ladun barak, maibé komesa buras fali ona ba oin ho prezensa foin sa'e sira ne'ebé foin moris iha tinan 1990 mai leten. Agora dadaun Sr.António mak hola fatin eh substitui fali Sr. Augusto ne'ebé uluk nudar bali nain ba Uma Lulik ne'e nia fatin para bali uma ne'e. Uma Diurpu lokaliza iha Distritu Ainaro, Subdistritu Ainaro, Suco Manutaci no Aldeia IV. Nia fatin uluk besik malu ho uma Lisan Mantilu ne'ebé uluk iha Mupelotui no Maupelohata. Maibe agora sai ona mai iha buat mos ka fatin foun principalmente iha tempo katuas Augosto nian. Ita hare iha imagem ne'e, iha uma ne'e nia kotuk ida kalohan taka ne'e mak foho Ramelau ka Tatamailau. Hori uluk iha okupasaun Portuguesa no Ocupasaun Indonésia nian iha Timor, Uma Diurpu seidauk hetan Sunu ka amesa hosi Ahi. Tanba tuir história beiala sira nian, uma ida ne'e ahi nunka bela han, ka ahi la han. Tuir lian nain no katuas sira nebe hare ho matan, katak iha tempo kolonial português nian iha Timor, uma Mantilu nebe momentu neba hari besik kedan uma Diurpu (Uma tatis sei ba malu) ne'e ahi han tia iha kalan ida, nebe tuir lolos uma Diurpu ne'e mos ahi tenki han hotu, nia logika nune, tanba uma rua ne'e rabat malu kedan. Maibe katuas sira haktuir dehan, sa mak akontese iha momentu neba mak, manu makikit mean (manu lokmea ) ba tur iha uma Diurpu nia kakuluk ne'e i kuando ahi lakan ne'e baku ba uma Diurpu nia leten, manu makikit ne'e loke liras dala ida, ahi lakan baku fali ba parte seluk. Ho nune'e ahi han uma Mantilu ne'e to romata, maibe uma Diurpu ne'e ahi la han. I manu makikit ne'e tur iha uma ne'e nia kakuluk to ahi lakan hotu ka mate. Iha kolonial indonésia nian, ahi nunka han uma ne'e. Milisia sira tama to'o iha bairro neba i sunu uma Builiuh nebe iha kraik mai maibe la sunu uma Diurpu, milisia sira liu kona dalan ninin deit i neon la kona ka la hanoin at ba Uma ne'e. Além de ne'e, katuas assasinio ka oho dor no katuas seluk nebe ema iha suku laran konsidera katak lia-nain iha suko ne'e fo sasin katak uma Diurpu ne'e iha nia karakter da unika i ema ne'ebé hanoin a'at nunka bele hakat to'o uma ne'e nia sorin, tanba sei la hetan dalan atu tama ba uma ne'e. Iha tempo indonésia nian, iha momento nebé ami hotu sei kik, kuando kalan ka loron mak bapa sira atu tama ba ou falintil sira lao besik iha uma ne'e, ita iha uma laran hatene kedan ona tanba iha manu (ho froma manu fuik hanesan andorinha bot) ida nebe'e hanesan manu makikit kik ne'e semo haleu uma laran ne'e i fó alerta ba ita. Iha ne'e ita nebe toba iha uma laran sei la dukur tanba manu ne'e nia liras sempre baku ita no baku buat kroat nebe ita iha. Uma ne'e uluk iha Maupelohata hansa dehan tia ona. Sai fali mai iha nia fatin foun, hari'i desde 1976 no'o troka lolos iha 1998. Hafoin ta'a fali ai foun no prepara material foun pois hari'i fali iha 1998 to agora 2014. Nia kondisaun diak nafatin hansa ita hare iha retrato ne'e, nia varanda luan liu uluk nian. No Nia sempre nakloke ba ema hotu nebe hakarak ba visita Nia. By Paulo S. Martins (qno.tls@gmail.com)