Pesquisar neste blogue

SOBRE MIM / ABOUT MY SELF / TENTANG DIRI SAYA / KONA-BA HA'U AN.

A minha foto
Díli, Díli, Timor-Leste
Olá..., Sou Paulo S. Martins, de Ainaro, sou eis seminarista do Seminário Maior de São Pedro e São Paulo Fatumeta, Díli, Timor-Leste (Eis Frater), licenciado em Direito pela Escola de Direito da Universidade do Minho, Braga-Portugal e sou mestre em Direito Tributária pela mesma escola. Atualmente sou jurista e assessor legal num instituto público em Díli. Ora, esta página criei em 2010 com intuito partilhar pouco conhecimento que eu tenho ao público em geral e aos que têm sempre sede de ciências e informações. Os conhecimentos e as informações que opto por publicar aqui sempre estão relacionados com direito, cultura, família e poemas. Aqui vai a minha página. Portanto, agradeço imenso pelos comentários e sugestões dados para melhorar esta página. Um grande abraço. Paulo Martins

quarta-feira, 6 de maio de 2015

Timor-Leste apresia mudansa pozisaun Austrália nian kona-ba atu fó-fila dokumentu hirak ne’ebé hadau tiha ona *)

Ministru Estadu no Prezidénsia Konsellu Ministru no
  Portavós Ofisiál Governu Timor-Leste
 Dili, loron 3 fulan-maiu tinan 2015
 Timor-Leste apresia mudansa pozisaun Austrália nian kona-ba atu fó-fila dokumentu hirak ne’ebé hadau tiha ona
Governu Timor-Leste konsidera desizaun Governu Austrália nian atu fó-fila dokumentu no dadus hotu-hotu ne’ebé sira hadau, ba reprezentante legál Timor-Leste nian, iha tinan 2013, hanesan desizaun ida ne’ebé pozitivu. Portavós Governu nian, Ministru Estadu Agio Pereira, dehan katak “desizaun ida ne’e la sés husi relasaun bilaterál ne’ebé amigável, ne’ebé karateriza iha fiar malu no respeita malu, ne’ebé Timor-Leste hakarak harii ho nia viziñu ne’e.”
Dokumentu hirak ne’ebé pertense ba Timor-Leste Timor-Leste ekipa ida husi ajente ASIO (Organizasaun Servisu Sekretu Austrália) nian hadau husi advogadu Bernard Colleary, iha ninia eskrtóriu, iha Kamberra, iha loron 3 fulan-dezembru tinan 2013. Durante fulan sanulu resin neen nia  laran, mak Governu Austrália defende maka’as loos ba direitu atu konfiska no mantein dokumentus hirak ne’e, daudaun nia ne’e hakerek surat ba Tribunál Internasinál Justisa nian (TIJ) hodi deklara katak sira hakarak fó-fila dokumentu sira ne’e. Iha loron 22 fulan-abríl, Tribunál hatan ba Austrália nia surat ne’e, hodi fó autorizasaun atu fó-fila dokumentu hirak ne’e, ho kondinsaun sei taka metin nafatin ho selu, ho supervizaun hosi reprezentante ida Timor-Leste nian.
Hahalok hadau materiál sira ne’e, iha fulan-dezembru tinan 2013, fó detalle kona-ba atividade espionajen nian husi parte Austrália nian hasoru Timor-Leste, durante negosiasaun ba Tratadu kona-ba Ajuste Marítimu Balun iha Tasi Timor – Tratado sobre Determinados Ajustes Marítimos no Mar de Timor (DAMMT sigla iha lian portugés) obriga Estadu hato’o keixa ida kontra Austrália ba TIJ, iha Haia.
Timor-Leste iha objetivu haat ho keixa ne’ebé nia hato’o ba tribunál, iha loron 17 fulan-dezembru tinan 2013. Fó hikas fali dokumentu sira ne’e hanesan mós objetivu ida husi objetivu hirak ne’e. Daudaun ne’e, Governu Timor-Leste iha ninia direitu sira, atu husu akonsellamentu jurídiku no estuda ninia pozisaun kona-ba kazu ne’e, relasiona ho dezenvolvimentu foun ida ne’e.
Iha loron 3 fulan-marsu tinan 2014, Tribunál fó-sai medida provizória sira ne’ebé afavór ba Timor-Leste, hodi impoin injunsaun ida ba Austrália atu “labele interfere ho forma sa’ida de’it iha komunikasun entre Timor-Leste ho ninia konsultór jurídiku sira” relasiona ho Arbitrajen kona-ba Tratadu Tasi Timor (TMT sigla iha lian portugés), ba kualkér negosiasaun bilaterál iha tempu oin mai kona-ba fronteira tasi nian sira ka ho prosedimentu hirak ne’ebé mak iha relasaun.
Iha fulan-setembru tinan 2014, Ministra Negósius Estranjeirus Austrália nian,  Julie Bishop, no Primeiru-Ministru Austrália nian, Tonny Abbot, husu ba Tribunál Internasionál Justisa no ba Arbitrajen kona-ba Tratadu Tasi Timor atubele adia tan ba fulan neen ba, audiénsia sira, atu nasaun rua ne’e “bele buka halo akordu ida amigável”. Timor-Leste konkorda ho Austrália nia pedidu, ho exesaun katak  diskuasaun bilaterál sira, durante períodu adiamentu nian, bele hatudu sai hanesan matadalan ida ba konversasaun ne’ebé estruturada kona-ba delimitasaun fronteira tasi nian ne’ebé permanente entre Timor-Leste ho Austrália. Períodu adiamentu ne’e nian hakotu ona iha loron 3 fulan-marsu  tinan 2015. Kalendáriu ida ba konversasaun bilaterál foun kona-ba fronteira tasi nian sira entre nasaun rua ne’e seidauk define nafatin.
Estabelesimentu definitivu fronteira tasi nian sira sei garante seguransa fiskál no regulamentár ba prazu naruk, ba parseiru komersiál sira, hodi garante ambiente investimentu nian ida ne’ebé ideál ba atividade mina-rai no gás nian iha Tasi Timor. Movimentasaun atu to’o ba akordu fronteira sira sei sai hanesan pasu pozitivu ida iha dezenvolvimentu kampu Greater Sunrise nian.
Ministru  Estadu, Agio Pereira, konsidera pozitivu ba mudansa pozisaun Austrália nian, maibé nia esplika katak, ladún iha progresu iha elaborasaun kalendáriu ida kona-ba negosiasaun estruturada sira kona-ba delimitasaun fronteira tasi nian ne’ebé permanente iha Tasi Timor.
Hodi  hanoin fila-fali kona-ba defeza prinsípiu sira kona-ba direitu internasionál iha sena mundiál, husi parte Austrália nian, nia hatete:
Timor-Leste hein hela atu Austrália tau iha prátika ninia prinsípiu sira, no  hein ho fiar-metin katak líder sira husi ita-nia viziñu boot hatudu aten-barani no kompromete an atu halo negosiasaun ne’ebé klaru ba estabelesimentu fronteira tasi nian sira ne’ebé definitivu entre nasaun rua ne’e. Governu Konstitusionál VI Timor-Leste nian, iha Primeiru-Ministru, Dr. Rui Maria de Araújo nia ukun, prepara ona atu foti medida hotu-hotu ne’ebé mak presiza ba prosesu ida ne’e ho ita-nia viziñu Austrália, no atu hakotu delimitasaun territóriu soberanu nasaun rua ne’e nian, liuhusi delineasaun fronteira sira ne’ebé permanente.”

*)  http://timor-leste.gov.tl/?p=11865&lang=tp , asesu iha loron 07, fulan Maiu, 2015.

Fraude Kontra Estadu Timor - Bobby Boye hatán iha Court USA no the COURT rasik penhor tiha Bobby nia sasan sira para bele selu osan Estadu Timor-Nian

Bobby Boye declarou-se culpado por ter defraudado Timor-Leste, a restituição deve ser paga ao Estado*)


Ministru Estadu no Prezidénsia Konsellu Ministru no
  Portavós Ofisiál Governu Timor-Leste
 Dili, loron 2 fulan-maiu tinan 2015
Bobby Boye deklara katak nia sala tanba komete fraude hasoru Timor-Leste, tenke selu fila-fali ba Estadu
Eis-asesór jurídiku Governu Timor-Leste nian, Bobby Boye, deklara an katak nia sala duni iha audiénsia públika tanba nia halo fraude hasoru Estadu Timor-Leste nian hodi halakon osan hamutuk dolar millaun 3,51. Boye deklara an iha juís distritál EUA nian ida nia oin, iha Tribunál Federál Trenton, New Jersey, iha loron tersa-feira. Embaixadór Timor-Leste nian ba Estadus Unidus, Domingos Sarmento Alves, marka mós prezensa iha audiénsia ne’e atubele sai hanesan sasin ba Boye nia deklarasaun sira.
Iha fulan-juñu tinan 2014, Bobby Boye autoridade sira kaer iha Aeroportu Internasionál Newark nian no akuza nia halo konspirasaun tanba komete fraude. Ajénsia Investigasaun Federál Estadus Unidus nian (iha inglés: Federal Bureau of Investigation [FBI]) hahú investiga atividade Bobby Bove nian hafoin autoridade sira iha Timor-Leste fó alerta ba sira-nia omólogu sira iha Amérika. Kooperasaun entre FBI no Timor-Leste la’o nafatin to’o oras ne’e.
Boye harii eskritóriu advogadu no kontabilidade fiktísiu nian ida iha Nova Iorke ho naran Opus & Best Law Services LLC (Opus & Best), empreza ida ne’ebé Timor-Leste la hatene katak Boye maka kontrola nonók-nonók husi kotuk, uza ninia pozisaun hodi influensia, rekomenda ba Opus & Best atu simu kontratu husi Governu Timor-Leste nian.
Iha audiénsia ne’e, Bobby Boye dehan katak nia halo ona abuzu ba pozisaun konfiansa nian ida, no halo asaun “ho koñesimentu kona-ba kauza ne’e, no hanoin atu bosok hodi halo duni fraude”. Nia dehan ba tribunál katak nia la fó hatene ba Timor-Leste kona-ba ninia ligasaun ho empreza Opus & Best.
Audiénsia atu hasai desizaun finál prevee ba loron 13 fulan-agostu tinan 2015, hein katak iha ne’e nia bele simu ona kondenasaun ba kastigu iha komarka tinan 4 to’o 6, lahó liberdade kondisionál.
Tuir buat ne’ebé Boye konfesa, nia tenke fó fila ba Estadu Timor-Leste osan ho totál dolar millaun 3,51. Iha faze ida ne’e, tribunál hadau ona nian sasán sira, inklui konta bankária nian sira, propriedade haat, kareta tolu no re lójiu luxu rua. Sasán hirak ne’e sei fa’an hotu atubele fó fila fali osan  Timor-Leste nian ne’ebé lakon ona tanba fraude ne’ebé nia halo.
Iha inísiu tinan 2010 nian, Bobby Boye, sidadaun norte-amerikanu nian ida, ne’ebé Ministériu Finansas Noruega nian mak rekruta atu halo servisu iha Timor-Leste, halo parte iha Projetu Asisténsia Petrolífera Noruega nian (PAPN). Bobby Boye hahú halo servisu iha Timor-Leste hanesan asesór ba Divizaun Fiskál Petróleu nian iha inísiu fulan-juñu tinan 2010. Responsável sira husi Noruega nian sente laran susar tanba labele deteta, durante prosesu rekrutamentu nian, fraude ne’ebé Bobby Boye halo.
Portavós Governu nian, Ministru Estadu Agio Pereira, dehan katak “ susar tebes, bainnira Estadu foun sira sai hanesan alvu kriminizu sira nian ne’ebé aproveita ami-nia  sistema sira no kapasidade ne’ebé foin mak hahú sei fraku hela. Ami simu Bobby Boye ho di’ak bainhira nia tama iha ami-nia nasaun, nu’udar parte husi serbisu di’ak husi ekipa PAPN nian. Triste tebes tanba nia abuza ami-nia konfiansa no halo fraude kontra Estadu. Maibé, ho ninia detensaun, hodi konfesa kona-ba nia sala, hetan kastigu hodi dadur iha komarka no nia hatan ona atu selu fali ba Estadu, ne’e hatudu katak, iha ami-nia kazu, justisa sei iha duni."

*)  http://timor-leste.gov.tl/?p=11861&lang=tp , asesu iha loron 07, fulan Maiu, 2015.    

GENTE DE TIMOR (Obra Original do Paulo S. Martins)

Da ilha verde, da forma de crocodilo.
Da verdura montanhosa e da alma lutadora.
De um sangue humilhado mas não ser humilhada.


Da brisa da frescura e do aroma da verdura,
Do rio pedroso e das rasas espinhosas,
das cores arco-íris e das flores da natureza.


Ó gente de Timor...!
Das praias bonitas e das ondas manhosas,
das águas quentinhas e das bocas sorridentes.


Do coração da pomba e pele da cobra,
dos olhos da águia e pés dos crocodilos.
das mãos do campo dos pés do viagante.


Ó gente,
minha gente
gente de Timor...!
mostrai a boca e lavai os olhos,
treinai as asas e voai mais alto,
treinai os pés e chegai mais longe.


Uma Lisan Diurpu,

Uma Lisan Diurpu,
Uma lisan Diurpu, hanesan uma lisan eh Uma Knua eh Uma Lulik ka ho lian português "Casa Sagrada" timor nian ne'ebé mos sai hanesan Uma Lulik ne'ebé importante iha Knua Ria-ailau, Ainaro-Manutaci. Uma Lulik ne'e besik ba Ramelau hun. Uma ne'e agora nia gerasaun ladun barak, maibé komesa buras fali ona ba oin ho prezensa foin sa'e sira ne'ebé foin moris iha tinan 1990 mai leten. Agora dadaun Sr.António mak hola fatin eh substitui fali Sr. Augusto ne'ebé uluk nudar bali nain ba Uma Lulik ne'e nia fatin para bali uma ne'e. Uma Diurpu lokaliza iha Distritu Ainaro, Subdistritu Ainaro, Suco Manutaci no Aldeia IV. Nia fatin uluk besik malu ho uma Lisan Mantilu ne'ebé uluk iha Mupelotui no Maupelohata. Maibe agora sai ona mai iha buat mos ka fatin foun principalmente iha tempo katuas Augosto nian. Ita hare iha imagem ne'e, iha uma ne'e nia kotuk ida kalohan taka ne'e mak foho Ramelau ka Tatamailau. Hori uluk iha okupasaun Portuguesa no Ocupasaun Indonésia nian iha Timor, Uma Diurpu seidauk hetan Sunu ka amesa hosi Ahi. Tanba tuir história beiala sira nian, uma ida ne'e ahi nunka bela han, ka ahi la han. Tuir lian nain no katuas sira nebe hare ho matan, katak iha tempo kolonial português nian iha Timor, uma Mantilu nebe momentu neba hari besik kedan uma Diurpu (Uma tatis sei ba malu) ne'e ahi han tia iha kalan ida, nebe tuir lolos uma Diurpu ne'e mos ahi tenki han hotu, nia logika nune, tanba uma rua ne'e rabat malu kedan. Maibe katuas sira haktuir dehan, sa mak akontese iha momentu neba mak, manu makikit mean (manu lokmea ) ba tur iha uma Diurpu nia kakuluk ne'e i kuando ahi lakan ne'e baku ba uma Diurpu nia leten, manu makikit ne'e loke liras dala ida, ahi lakan baku fali ba parte seluk. Ho nune'e ahi han uma Mantilu ne'e to romata, maibe uma Diurpu ne'e ahi la han. I manu makikit ne'e tur iha uma ne'e nia kakuluk to ahi lakan hotu ka mate. Iha kolonial indonésia nian, ahi nunka han uma ne'e. Milisia sira tama to'o iha bairro neba i sunu uma Builiuh nebe iha kraik mai maibe la sunu uma Diurpu, milisia sira liu kona dalan ninin deit i neon la kona ka la hanoin at ba Uma ne'e. Além de ne'e, katuas assasinio ka oho dor no katuas seluk nebe ema iha suku laran konsidera katak lia-nain iha suko ne'e fo sasin katak uma Diurpu ne'e iha nia karakter da unika i ema ne'ebé hanoin a'at nunka bele hakat to'o uma ne'e nia sorin, tanba sei la hetan dalan atu tama ba uma ne'e. Iha tempo indonésia nian, iha momento nebé ami hotu sei kik, kuando kalan ka loron mak bapa sira atu tama ba ou falintil sira lao besik iha uma ne'e, ita iha uma laran hatene kedan ona tanba iha manu (ho froma manu fuik hanesan andorinha bot) ida nebe'e hanesan manu makikit kik ne'e semo haleu uma laran ne'e i fó alerta ba ita. Iha ne'e ita nebe toba iha uma laran sei la dukur tanba manu ne'e nia liras sempre baku ita no baku buat kroat nebe ita iha. Uma ne'e uluk iha Maupelohata hansa dehan tia ona. Sai fali mai iha nia fatin foun, hari'i desde 1976 no'o troka lolos iha 1998. Hafoin ta'a fali ai foun no prepara material foun pois hari'i fali iha 1998 to agora 2014. Nia kondisaun diak nafatin hansa ita hare iha retrato ne'e, nia varanda luan liu uluk nian. No Nia sempre nakloke ba ema hotu nebe hakarak ba visita Nia. By Paulo S. Martins (qno.tls@gmail.com)