Iha biban ida grupu representante husi povu iha illa ida halo viajen atu ba kapitál. Iha grupu ne’e iha sira nia nai-ulun. La’o to’o iha dalan klaran, derepenti deit kamioneta ne’ebé lori sira ne’e lakon kontrolu no monu ba rai-klean ida besik iha ne’ebá. Tanbá rai-klean ne’e iha fatuk-laran, entaun, ema ho kamioneta la uza hotu. Ema sira mate hotu. Monu tia ba klean ne’e, grupu oan ne’e sinte hanesan sira ba fali fatin seluk ona, la’os ba kapitál ne’ebé sira atu ba. Kamioneta mos lakon tia. Agora, sira hothotu hakfodak. Iha biban ne’ebá mos mai ema nain rua ne’ebé hatais mutin furak lós, maibé diferente tanbá ema nain rua ne’e nia hena mutin murak no nabilan fali. Ema nain rua ne’e hahú fó tada ba sira katak – mai atu hasoru imi. Entaun sira husu nune’e.
- Ami atu ba kapitál, oinsa mak imi rua atu mai hasoru ami nó atu lori fali ami? Nu’uné sira nia nai-ulun husi grupu nian hahú hasa’e lian ba mane nain rua ne’ebé dehan mai atu hasoru sira ne’e.
- Agora imi la bá ona kapitál, imi la’o atu ba mundu seluk ona. Ne’e duni, Liurai haruka ami rua mai ne’e atu hasoru imi, Mane ida husi nain rua ne’e hatán ba sira.
- Wao..., tanbá sá mak ita dehan ami la ba ona kapitál ne’e? Nai-ulun ne’e husu teni.
-Imi monu ba rai klean, tanbá ne’e imi hetan desastre bot no agora ami rua mai hola imi nia klamar atu ba fatin ne’ebé imi sei hakarak atu ba hela, mane rua ne’e hatán ba sira.
Sira hotu hakfodak ho lian hatán ida ne’e, no konciente katak sira agora hela ona ho klamar, katak sira mate tia ona. Entaun, sira hatán ba mane rua ne’e;
- Ok, ami tuir imi rua.
Nune’e mane rua ne’e lori sira lao tuir eskada naruk ida ne’ebé sa’e no sa’e teni ba leten. Too iha nanokár (odamatan bot ka portaun) mane ida seluk husi nain rua ne’e fila no fó hatene ba sira;
- Tuir ordén ne’ebé ami rua simu, ami sei fó hatudu ba imi fatin rua ne’ebé imi sei hili atu ba hela. Nune’e too iha dalan fahe rua ne’ebá ita sei hili atu vizita uluk ida ba liman kuana nian ká ba liman karuk mak uluk. Agora ita la’o ba....
Nune’e sira tama tia liu nanokar, sira komesa too ona iha dalan fahe rua, iha ne’e, mane ida seluk hahú husu ba grupu oan ne’e;
- Ho imi nia direitu no liberdade ne’ebé Maromak haraik ba imi, há’u hatutan lian hirak ne’e ba imi, imi hakarak ba haré uluk fatin ida ne’ebé, bá liman kuana mak uluk ká ba liman karuk mak uluk?
- Nai-ulun grupu ne’e nian hahú husu filafali ba mane ne’ebé fó lia husuk ne’e. Fatin iha liman kuana ne’e saída no iha liman karuk ne’e saída?
- Mane rua ne’e hatán: Ita bá mak imi hare, tanba iha ne’ebá mak sei fó hatudu moris iha fatin ne’e nian duni. Ho nune’e imi bele iha ona ideia ida para atu bele hili kuando ita fila mai fali iha fatin ida ne’e.
Entaun ita ba uluk liman karuk nian depois mak ita mai fali liman kuana nian, nai-ulun grupu ne’e komesa hatán wainhira nia halo konfirmasaun ho nia belun sira ne’ebé sira la’o hamotuk.
- Ok, entaun ita ba uluk liman karuk nian.
Nune’e mane rua ne’e komesa lori sira ba liman karuk, nó too iha ne’ebá mane rua ne’e mos loke nanokar atu sira tama ba. Too tama tia iha ne’ebá, mane rua ne’e dehan;
- Imi ba visita hotu lai ba, ami fó imi oras tolu, kuando imi visita hot umai fali iha fatin ida ne’e, ami rua hein imi iha ne’e.
Ho laran contente grupu ne’e lao hamotuk ho sira nia nai-ulun no sira tama bá laran. Iha ne’ebá iha buat barak mak sira haré. Sira haré feto sira dansa molik iha diskoteka no iha loja sira, ema hola-malu iha dalan ninin ne’ebé halo sira laran haksolok atu hare bebeik. Ema futu-manu, ema hakilar iha dalán, ema hemu tua, dansa. Iha festa ne’ebé ema hemu lanu, ema joga karta. Buat barak ne’ebé sira la hare iha mundu ne’e sira be hetan hotu iha ne’ebá, buat barak ne’ebé sira haré no halo iha mundu ne’e, sira haré iha ne’ebá. Sira hakat ba fatin seluk sira haré ema sira ne’ebé bibi mak haleu hela, balun fahi mak haleu hela ema, balun fali hakmumuk hela osan iha ibun hodi tebe dau-daun. Grupo ne’e hare hotu no senti haksolok lós. Maibé ferik ida ho nia oan ne’ebé hamotuk ho sira iha grupu ne’e sinte la hakmatek, tanbá sira la’o oras hira tia ona maibé sira la hetan igreja ka kapela oan ruma para sira bele reza. Ema hothotu hanesan estranhu ba sira, ema ida-idak la’o ninian, ema la hase’e sira. Sira rua la haksolok liu tan liu-liu wainhira hare fero sira dansa molik, iha fatin balun, inan han maibé la fó oan nian. Ema ida-idak halo ninian nó la haré ba ema seluk. Ferik ne’e ho nia oan ne’e mesak mak la sente hakmatek, maibé grupo ne’e maioria sinte haksolok tebes ho visita ne’e. Tanba sira sente katak karik sira hili fatin ne’e, sira sei haksolok liu. La hanesan iha mundu ne’ebé sira hela uluk. Buat barak sira la hetan, buat barak sira la koko. Maibé iha fatin foun ne’e sira bele halo buat barak no koko buat foun wain tanbá buat hotu gratuito. Nune’e sira iha ona preferência katak sira sei mai iha ne’e karik. Wainhira oras too ona, sira fila ba odamatan bot, iha ne’ebá mane rua ne’e hein ona sira para atu acompanha filafali hodi ba visita fatin iha liman kuana nian.
Nune’e sira hahú sai husi fatin ne’e no hakat lalais ba fatin ne’ebé sira atu ba. Too tia iha fatin liman kuana nian, mane rua ne’e dehan ba sira;
- Ne’e mak fatin ikus ne’ebé imi sei ba hare, iha oras tolu nafatin ba imi. Kuando imi hare no visita hotu ona, favor ida fila fali mai iha fatin ida ne’e para imi ita bele koalia ba dala ikus nian antes imi ba fatin ne’ebé imi atu ba.
Rona tia lia sira ne’e, grupo ne’e hahú la’o tama ba laran. Iha ne’ebá sira hare uluk kapela kiik oan ida iha oin ne’ebé foer nó ema la tau matan. Entaun ferik nó nia oan ne’e dehan ba sira;
- Ami rua ba lai ne’ebá depois mak ami rua tuir. Ami atu hadian lai kapela ne’e depois ami reza oituan.
- Hah, ferik ba hará fali buat aat ne’e halo saída, imi rua atu ba sai santo ka santa. Mane ida husi grupo ne’e soe lia hasoru ferik ho nia oan.
- Hah imi ba uluk deit sa, mak ami tuir.
Nune’e sira rua ba nó hetan estátua nain-feto nian rai hela ih arai, sira rua hadian tia no promete dehan sei fila mai fali atu hadian diak liu tan kapela ne’e. Hafoin sira tuir grupo ne’e ba oin. Iha dalan, sira hare ema barak reza no hananu, iha fatin seluk sira haré ema foin sa’e sira fó kuidadu hela ba idosos no ema bulak sira. Iha ema halo adorasaun, prosisaun no buat seluk tan. Dalan ho uma sira mesak kiik deit. Sira la hetan diskoteka, la hetan ema hemu tua, até ke tua laiha. Kios mós laiha iha dalan. Sidade ne’e nakonu ho reza no hananu, nakonu ho ema ajuda malu. Sira la hare feto la’o molik, la hare ema dansa.
Nune’e grupo ne’e triste lós, maibé ferik ho nia oan sente haksolok tebes maske sidade ne’e ladun furak, estrada kiik no aat, maibé ema ajuda malun, hamnasa no haksolok.
Nune’e oras too sira mos fila fali mai portaun. Iha ne’ebá mane rua hein ona. Wainhira too iha ne’ebá mane rua hahú ko’alia ba sira;
- Fatin rua ne’e imi visita ona, imi hatene ona. Kalan ne’e imi descansa hamotuk iha uma ida ne’e (Iha odamatan bot) tanbá aban imi tenki hili ona fatin ne’ebé mak imi hakarak ba hela. Kalan ne’e, imi tenki hanoin didik, ami fó ba imi kalan tomak atu hili imi nia moris iha aban-bainrua. Hanesan ami dehan tia ona, Maromak haraik ba imi direitu no liberdade, tanbá ne’e uza didiak ba para aban imi bele hili diak. Agora, ida-idak ba uma laran, hare buat ruma ba han. Aban mak ami rona imi nia desijaun, Adeus.
Wainhira mane rua ne’e ba tia, ferik ho nia oan ne’e komesa halo planu para aban sira rua hakarak hato pedido para bele hela deit lai iha kapela iha fatin liman kuana nian hodi hadia buat sira iha ne’ebá. Sira seluk, hakarak liu atu ba fali fatin iha liman karuk ne’e ho ideia katak iha ne’ebá mak sira nia futuro sei sai diak.
Oras too ona, mane nain rua ne’e mós fila fali mai. Wainhira sira hothotu libur hamotuk, mane rua ne’e hasa’e lia ba sira lubun ne’e hodi dehan;
- ba fatin ne’ebé mak imi sei ba?
- Molak atu sira lubun atu hatán, há’u ho há’u nia oan hakarak hasa’e lia uluk katak husik ami rua tama fila fali ba fatin iha liman kuana basá ami rua hanoin katak iha ne’ebá mak ami sei haksolok tanbá ami rua hetan ona kapela kiik ida ne’ebé ami rua kpmromete ona atu fila ba hadia nia no ami hakarak fó tulun ba maluk idoso sira ne’ebé precisa ami nia liman rohan, ferik ne’ebé ho nia oan hakarak fila ba liman kuana ne’e hasa’e lia.
- Hanesan ami dehan ona, ami respeita direito no liberdade ne’ebé Maromak tau iha imi, entaun, imi rua bele tama ona ba laran. Ba imi sira seluk, ba ne’ebé mak imi atu ba? Mane rua ne’e hautan taan hodi hare ba sira lubun seluk.
- Ami hakarak fila ba fatin ne’ebé iha liman karuk, basá ami hatene ona fatin ne’e nó iha ne’ebá mak ami nia moris sei sai diak, sira lubun ne’e hatán.
- Eantaun, agora duni, ami rua lori imi ba.
Wainhira too iha ne’ebá odamatan mos nakloke, sira tama ba laran nó odamatan taka filafali. Iha ne’ebá sira hakfodak tebtebes basá buat ne’ebé sira hare horseik la hanesan fali buat ne’ebé mosu iha sira nia oin. Basá iha ema tanis barak, run nehan tanbá ahi manas, iha ema balun ne’ebé han fali nia isin, balun ne’ebé mout iha osan besi mesa bobot nia leet nó ema ida la akodi. Mane no feto klosan barak ne’ebé sona no hemu sira nia raan rasik. Balun ne’ebé han hahan sanan tomak maibé han nafatin, la senti bosu no buat barak ne’ebé aat liu. Kompletamente la hanesan ho buat ne’ebé sira hare horseik. Sira arepende bot no husu ba mane rua ne’e nune’e ;
Lori fila ami ba fatin iha liman kuana, basá iha ne’ebá mak diak.
Maibé mane rua ne’e ho liras nó semo hela iha loron leten hodi dehan ba sira;
-Buat ne’ebé imi hili ona mak ne’e.
- Maibé tansá mak horseik oin seluk no ohin sai oin seluk? Sira hakilar teni ba mane nain rua ne’e.
- Horseik ne’e kampanha, nó ohin imi hili ona, nia resultadu mak nune’e. Lalikan hakilar resin nó arepende fali tanbá buat ne’ebé ohin imi senti ne’e mai husi resultadu imi nian rasik, mane rua ne’e esplika ba sira.
Iha sorin seluk, ferik ho nia oan tama ba sorin kuana, sira la haré buat hanesan horseik ne’e, maibé sira haree kapela ne’e nakfilak ba katedral bot ne’ebé furak tebes no wainhira sira ba haré estatua ne’ebé horseik latan hela iha rai ne’e la hetan. Sira hetan fali feto ida ne’ebé hein igreja ne’e. Feto ne’e dehan ba sira katak Liurai fó igreja ne’e ba Nia hein basá nia mak MARIA. Sira sai mai hare cidade ne’e nakonu ho manu Pombo ne’ebé semo hafutar loro-leten, Estrada ne’ebé furak tebes nó iha sorin-sorin hafura-aan ho aifunan wain ne’ebé kmo’ok tebes. Ema hananu, reza ho haksolok hamotuk ho buat moris tomak. Sira nain rua sente haksolok tebes ho mata-wen sira husu ba mane nain rua ne’e;
- Tansá mak horseik oin seluk nó ohin mosu oin seluk mai ami?
- Mane rua ne’e ho haksolok hatán ba sira; ida ne’e mak resultado husi imi nia desizaun. Horseik ne’e kampanha nó ohin imi hili ona ho direito nó liberdade ne’ebé imi iha, entaun, sente rasik ba buat ne’ebé iha.
Braga, Marsu, loron 7, 2012.
Hakerek nain
Paulo Soares Martins
Estudante Universitário iha Universidade do Minho
Braga-Portugal.
